|
Kuchli zaharlanish - zaharli moddani inson yoki hayvon organizmiga bir yo‘la yuqori miqdorda kirishi va zaharlanish belgilarining tezda paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi.
Xronik zaharlanish - zahar kam miqdorda asta-sekin, lekin uzoq vaqt bo‘linib-bo‘linib organizmga kirishi tushuniladi.
Nozologik sinflanishi - kimyoviy birikma nomi bilan bog‘lab ataladi. Uyqu keltiruvchilar bilan, MNS qo‘zg‘atuvchilar bilan, is gazi, zaharli ximikatlar bilan va boshqalar.
Shunday qilib zaharli moddalar organizmga oshqozon-ichak sistemasi orqali, nafas yo‘li yoki teri orqali, qon tomiriga yoki teri ostiga yuborilishi orqali kirishi mumkin va kirish yo‘li asosida organizmga ta'sir etishi ham turlicha bo‘ladi.
Zahar og‘iz bo‘shlig‘i orqali tushganda og‘iz bo‘shlig‘ida shilliq qavatdayoq surila boshlaydi. Qolgani esa oshqozon-ichak sistemasi shilliq qavatlarida so‘riladi. Ma'lumki, oshqozon-ichak sistemasi o‘ziga xos kimyoviy laborotoriyadir va oziq moddalarning qonga shimiluvchan holatga o‘tishida muhim ahamiyatga ega. So‘lak fermentlari, oshqozon suyuqligidagi pepsin va xlorid kislotasi, o‘t suyuqligi, oshqozon osti bezi va ichak devorlarida ajraluvchi ko‘pdan-ko‘p fermentlar, oshqozon-ichak sistemasidagi moddalarning o‘zgarishlarida asosiy ahamiyatga ega. Mana shunday kuchli biologik birikmalar organizmga tushgach yot, zaharli birikmalarni ham parchalab, aktivligini pasaytiradi. Zaharli moddalarni organizmga shimilishi moddaning suv yoki yog‘da eruvchanligi, oshqozon ovqat bilan to‘liqligi, iste'mol qilingan oziqni xarakteri va oshqozon shirasining moddaga ta'sir ko‘rsatish darajasiga bog‘liq.
Oshqozonda suv va yog‘da eruvchi modda shimiladi. Suvda yaxshi eriydigan moddalar esa butun organizm bo‘ylab to‘qima suyuqliklarida erib tarqalishi ham mumkin. Oqsilga boy oziq moddalarda metall zaharlar yaxshi shimilsa, alkaloidlar oshlovchi moddalarda yomon shimiladi va xokazo. Ichak va oshqozon atoniyasi (qisqarish) zaharli modda shimilishini kamaytiradi.
Moddalarni so‘rilishida oshqozon suyuqligining kislotalik xossasi bilan zaharli moddani elektrolitik aktivligi orasida uzviy bog‘liklik bo‘lib, ionlanish aktivligi kuchli birikmalar oshqozon suyuqligi rN- sharoiti past bo‘lsa ham yaxshi shimilsa, organik birikmalar, aksincha yomon shimiladi.
Oshqozonda organizmga so‘rilgan zaharli modda qon orqali jigarga o‘tadi va u yerda zararsizlantiriladi. Lekin og‘iz bo‘shlig‘idan shimilgan zahar esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri katta qon aylanish sistemasiga o‘tadi, masalan sianidlar. Bunda zaharli modda 4 xil membranalarda ushlanishi va zararsizlanishi mumkin.
Birinchi tipdagi membranalar-neytrall molekulalarni o‘tkazib, ionli birikmalarni tutib qoladi. Ikkinchi tip membranalarda tashuvchi to‘qima bilan zaharli modda birikadi va xujayralarga o‘tib u yerda parchalanib tashuvchi to‘qima sof holda ajraladi. Uchinchi tip membranalarda tushuvchi to‘qima bilan zaharli modda kompleks birikmalar hosil qiladi. To‘rtinchi tip membranalarda ultramikroskopik bo‘shliqlar bo‘lib, bu bo‘shliqlarda musbat zaryadlangan ionlar zaharli moddalarni o‘ziga biriktiradi. Elektrolit bo‘lmagan birikmalar uchun 3-100nm kattalikdagi o‘ziga xos bo‘shliqlar bo‘lib, bu bo‘shliqlarda molekulyar massasi 70000 dan kichik birikmalar tutiladi.
Moddalarning organizmda saqlanish va ta'sir etish vaqti ko‘p faktorlarga bog‘liq. Bularga moddalarning qonga o‘tish tezligi, hujayralarga yetib borishi, modda strukturasining biokimyoviy o‘zgarishlari kirad.
Organizmda zaharli birikmani tashuvchi bo‘lib qon hisoblanadi. Qondagi albumin, oqsil plazmalari va zardob asosiy tashuvchi (transport) vositadir. Zaharli ekzogen birikma va transport vositalari orasidagi munosiblik, ularning farmakologik aktivligi va to‘qimalarda to‘planishi bilan o‘zaro uzviy bog‘liq.
Qonda spetsifik va nospetsifik tashuvchilar mavjud. Zardobdagi globulin spetsifik tashuvchi bo‘lib, u farmakologik aktiv moddalarni (tiroksin, kortikosteron, temir va mis birikmalari kabi) biriktiradi.
Zardob albumini esa nospetsifik tashuvchi bo‘lib, u universallikka ega, ya'ni barcha endogen va ekzogen kichik molekulyar agentlarni biriktiradi. Organizmning fiziologik xususiyati shunday tuzilganki, barcha modda ham qonga o‘tavermaydi. Ammo qonga shimilgan taqdirda ham modda ayrim to‘qimalarga, masalan, markaziy nerv sistemasiga, homilaga, jigar to‘qimalarga o‘taolmaydi. Bu o‘ziga xos, ushlab qoluvchi kuchli to‘qimalar, ya'ni to‘siqlar borligidandir. Bular bir necha:jigar to‘siqlari, gematoensefoletik (miyaga o‘tishga to‘siqlik qiluvchi), platsentar (homilani asrovchi bachadon to‘qimasi) va boshqalar. Bular giosogematik. bar'erlar deb nomlanadi.
Shunday qilib, zaharli modda ba'zi organlarda ko‘plab to‘plansa, boshqa a'zolarda umuman to‘siqqa uchraydi. Masalan, qon gemoglobini o‘ziga is gazi va vodorod sulfidni yaxshi biriktiradi, shu sababli is gazi eritrotsitlarda to‘planadi.
Keratin to‘qimalari (soch, teri, tirnoq) margimush va uni birikmalarini yaxshi biriktiradi. Organizmdagi yog‘ to‘qimalari esa yog‘da eruvchi moddalarni yaxshi biriktiradi va xokazo.
Do'stlaringiz bilan baham: |
