Z. T. Rajamurodov, B. M. Bozorov, A. I. Rajabov, D. G‘. Hayitov

O’pkaning tiriklik sig’iminin o’rtacha o’lchami.

Jinsi	Yoshi (yillarda)
	4	5	6	7	8	10	12	15	17
O’g’il bolalar	1200	1200	1200	1400	1440	1630	1975	2600	3520
Qiz bolalar	-	-	1100	1200	1300	1460	1905	2530	2760

Bolalar16-17 yoshga yetganida ularning o’pkasining tiriklik sig’imini o’lchami voyaga yetgan odamlarnikiga teng bo’ladi.

10.3. O’pkada gazlar almashinuvi.

Nafasga olinadigan, chiqariladigan va alveolyar havolarning tarkibi. Odam navbati bilan nafas olish va nafas chiqarishni bajarish hisobiga alveolalarda nisbatan gazlar tarkibini doimiy ta’minlash bilan o’pkani ventilyatsiya qiladi. Odam katta miqdorda kislorod saqlovchi (20,9 %) va past miqdorda karbonat angidrid gazini saqlovchi (0,03 %) atmosfera havosi bilan nafas oladi va 16,4 % kislorod va 4 % karbonat angidirid saqlovchi havoni chiqaradi. Alveolyar havo tarkibida 14,2 % kislorod 5,2 % karbonat angidrid gazini saqlaydi.

12-Jadval

Olinadigan, chiqariladigan va alveolyar havolarning tarkibi.

Havo	Gazlarning miqdori (% da)
	kislorod	Karbonat angidrid	Azot
Olinadigan	20,94	0,03	79,03
Chiqariladigan	16,3	4	79,7
Alveolyar	14,2	5,2	80,6

Nima uchun alveolyar havoga nisbatan chiqarilayotgan havoning tarkibida kislorodning miqdori ko’p? Bu holatni, nafas chiqarilayotgan paytda alveolyar havoga nafas organlaridagi va havo o’tkazuvchi yo’llardagi havolar bilan aralashishi bilan tushuntirish mumkin.

Bolalarning o’pka ventilyatsiyasining yanada past samarasi chiqarilayotgan va alveolyar havolarning gazlar tarkibining boshqacha bo’lishi bilan ham namoyon bo’ladi. Bolaning yoshi qancha kichik bo’lsa chiqarilayotgan va alveolyar havolar tarkibida karbonat angidridning miqdori shuncha kam va kislorodning miqdori shuncha ko’p bo’ladi. Shunga mos holda kisloroddan foydalanish darajasi ham past bo’ladi. Shu sababli, ma’lum darajadagi kislorodni qabul qilishi va ma’lum darajadagi karbonat angidridni chiqarishi uchun voyaga yetgan odamlarga nisbatan o’pkasi ko’p ventilyatsiya qilishi zarur bo’ladi.

O’pkada gazlar almashinuvi. O’pkada kislorod alveolyar havodan qonga o’tsa, karbonat angidrid gazi qondan o’pkaga o’tadi. Gazlarning harakatlanishi diffuziya qonuniyatlari asosida ya’ni bu qonuniyatlarga asosan gaz parsial bosimi yuqori bo’lgan muhitdan, parsial bosim past bo’lgan muhitga qarab tarqaladi. Suyuqliklarda erigan gazlar uchun, erkin gazlar uchun qo’llaniladigan «parsial bosim» atamasiga mos holdagi «kuchlanish» atamasi ishlatiladi.

O’pkada gazlar almashinuvi alveolyar havo bilan qon orasida kechadi. O’pka alveolalari qalin kapillyarlar turi bilan o’ralgan. Alveolalar devori ham kapillyarlar devori ham juda yupqa va ular gazlarning o’pkadan qonga va aksincha harakatlanishini ta’minlaydi.

Parsial bosim deb – gazlar aralashmasidagi umumiy bosimdan bitta gazni hisobiga to’g’ ri keladigan qismiga aytiladi. Aralashmadagi gazning foyiz miqdori qanchalik yuqori bo’lsa, shunga mos holda uning parsial bosimi ham yuqori bo’ladi.

Gazlarning almashinuvi, gazlarning diffuziyasi bajarilayotgan yuzaga va diffuziya qilinayotgan gazlarning parsial bosimni farqiga bog’ liq bo’ladi. O’pkada bunday sharoit mavjud. Chuqur nafas olinganda alveolalar kengayadi va ularning yuzasi 100-150 m² gacha yetadi. Xuddi shunday o’pkadagi kapillyarlarning yuzasi ham kattalashadi. Alveolyar havodagi gazlarning parsial bosimida ham yetarlicha farq va venoz qonidagi bu gazlarning kuchlanishida ham farq bor. (jadvalga qarang).

Jadvaldan shu narsani qayd qilish mumkinki, venoz qonidagi gazlarning kuchlanishi orasidagi farqi va ularning alveolyar havodagi parsial bosimlari orasidagi farq kislorod uchun: 110-40=70 mm.sim.ust, karbonat angidrid gazi uchun esa 47-40=7 mm.sim.ustunini tashkil etadi. Bosimlarning bunday farqi organizmni kislorod bilan ta’minlash uchun va undan karbonat angidrid gazini ajratib chiqarish uchun yetarlidir.

Kislorodning qon bilan birikishi. Kislorod qonda gemoglobin bilan uncha barqaror bo’lmagan birikma –oksigemoglobin hosil qiladi. 1 g gemoglobin 1,34 sm³ kislorodni biriktirib olish xususiyatiga ega. Kislorodning parsial bosimi qancha yuqori bo’lsa, shuncha ko’p oksigemoglobin hosil bo’ladi.

13-Jadval

Olinayotgan va alveolyar havolardagi kislorod va karbonat angidrid gazlarining parsial bosimi va ularnng qondagi kuchlanishi (mm.sim.ust.)

Gazlar	Parsial bosim (kuchlanish)
	Atmosfera bosimi	Alveolyar havo	Venoz qoni (o’pka kapillyarlarida)	Arterial qon
Kislorod	159	100-110	40	102
Karbonat angidrid gazi	0,02-0,03	40	47	40

Alveolyar havodagi kislorodning parsial bosimi 100-110 mm.sim.ust. teng bo’ladi va bunday sharoitda qonning 97 % gemoglobini kislorod bilan birikadi.

Oksigemoglobin shaklidagi kislorod o’pkadan to’qimalar bo’ylab tarqaladi. To’qimalarda kislorodning parsial bosimi past bo’lganligi sababli, oksigemoglobin dissosiyalanib kislorodni o’zidan ajratadi. Xuddi shu yo’l bilan to’qimalar kislorod bilan ta’minlanadi.

Havoda yoki to’qimalarada karbonat angidrid gazi ko’p bo’lsa qondagi gemoglobinning kislorodni biriktirish xususiyatini pasaytiradi.

Karbonat angidrid gazining qon bilan birikishi. Karbonat angidrid gazi qon tarkibida kimyoviy birikmalar hamda– natriy gidrokarbonat va kaliy gidrokarbonatlar shaklida tashiladi. Uning bir qismi gemoglobin bilan tashiladi.

Karbonat angidrid gazining qon bilan birikishi va uning to’qimalardagi va qondagi kuchlanishiga bog’ liqdir. Bunday holatda eritrositlarda mavjud bo’lgan karbonangidraza fermenti muhim rolni o’ynaydi. Karbonat angidrid gazininig miqdoriga qarab karbonangidraza fermenti SO₂+N₂O = N₂SO₃ shakldagi tenglamadagi reaksiyani ko’p martaga tezlashtiradi.

Karbonat angidrid gazining kuchlanishi yuqori bo’lgan to’qimalarning kapillyarlarida ko’mir kislotasining hosil bo’lishi yuz beradi. O’pkada karbonangidraza fermenti degidratasiyani ta’min etadi, bu esa qondan karbonat angidrid gazining qisib chiqarilishiga olib keladi.

Bolalarning o’pkasidagi gazlar almashinuvi ulardagi kislota –ishqor muvozanatining boshqarilish xususiyatlari bilan chambarchas bog’ liq. Bolalarda nafas markazi qon reaksiyasining eng mayda o’zgarishiga ham juda aniq reaksiya qiladi. Hattoki, muvozanatning kislotali tomonga birozgina og’ ishi ham bolalarda havo yetishmasligini chaqiradi.

Bolalarning diffuzion xususiyati yosh ulg’ ayishi bilan orta boradi. Bu esa o’pka alveolalarining umumiy yuzasining ortishi bilan bog’ liqdir.

Organizmning kislorodga bo’lgan talabi va karbonat angidridning ajralishi organizmda kechadigan oksidlanish jarayonlarining darajasi bilan aniqlanadi. Yosh ulg’ayishi bilan bu daraja kamayadi, bolaning o’sishiga qarab har 1 kg tirik vaznga to’g’ri keladigan gazlar almashinuvi ham mos holda kamaya boradi.

10.4. Nafas olishning boshqarilishi

Nafas olish va chiqarish markazi. Odamlarning nafas olishi ularning organizmini holatiga bog’liq holda o’zgaradi. U uxlagan paytda tinch, har zamonda jismoniy ish bajarganda tez-tez va chuqur hayajonlangan paytda esa notekis, to’xtab-to’xtab qoladigan shakllarda namoyon bo’ladi. Odam sovuq suvga sho’ng’ igan paytda ma’lum muddatga nafas olish to’xtaydi, «ilohiy kuchlar tomonidan ushlab qolish». Rus fiziologi N.A.Mislavskiy 1919 yilda uzunchoq miyada bir guruh hujayralar jarohatlanganda nafas olish to’xtashini aniqladi. Nafas olish markazini o’rganish ana shundan boshlangan.

Nafas markazi - murakkab hosila bo’lib u nafas olish va nafas chiqarish markazlaridan tashkil topgan. Keyinchalik nafas markazi ancha murakkab tuzilishga ega ekanligi va nafas olishni boshqarilishida organizmning turli faoliyatiga nafas organlari tizimining o’zgarishini ta’minlashda ishtirok etuvchi markaziy asab tizimining yuqori bo’limlari ham ishtirok etadi. Nafas olishni boshqarilishida muhim rolni bosh miya katta yarim sharlari po’stloq qismi o’ynaydi.

Nafas markazi doimiy ravishda faol holatda bo’ladi: unda ritmik ravishda qo’zg’ alish impulslari yuzaga keladi. Hattoki markazga intiluvchi yo’llar to’lig’ icha kesib qo’yilganidan keyin ham unda ritmik faollikni qayd qilish mumkin. Nafas markazining avtomatiyasini undagi moddalar almashinuvi jarayoni bilan bog’lab tushuntirish mumkin, nafas markazidan ritmik impulslari markazdan qovuvchi neyronlar orqali nafas muskullariga va diafragmaga o’tkaziladi va nafas olish va nafas chiqarishni navbatlashuvini ta’min etadi.

Reflektor boshqarilish. Og’riqli qo’zg’atishlar paytida, qorin bo’shlig’i organlari, qon tomirlari reseptorlari, teri, nafas yo’llari reseptorlari qo’zg’atilgan paytda nafas olishning o’zgarishi reflektor ravishda yuz beradi. Masalan, ammiak bug’lari bilan nafas olinganda burun-halqumning shilliq pardasidagi retseptorlar qo’zg’aladi, bu esa reflektor ravishda nafas olishni to’xtatadi. Bu o’pkaga zaharli va qo’zg’atuvchi moddalarni tushishidan saqlovchi muhim himoya moslashinishidir.

Nafas olishning boshqarilishida nafas muskullaridagi va o’pkalarning o’zidagi retseptorlardan boradigan impulslar muhim ahamiyatga ega. Aynan ana shu impulslar hisobiga nafas olishni va nafas chiqarishni chuqurligi ta’min etiladi. Bu holatlar quyidagicha amalga oshadi. Nafas olingan paytda, o’pka kengayganida uning devorlaridagi reseptorlar qo’zg’aladi. Adashgan nervning markazga intiluvchi tolalari orqali o’pka reseptorlaridan impulslar nafas markazigacha boradi va nafas olish markazini tormozlaydi, nafas chiqarish markazini esa qo’zg’atadi. Natijada nafas muskullari bo’shashadi, ko’krak qafasi pastga tushadi, diafragma gumbaz shaklini oladi, ko’krak qafasini hajmi kichrayadi va nafas chiqarish yuz beradi. O’z navbatida nafas chiqarish reflektor ravishda nafas olishni stimullaydi.

Tashqi muhitning o’zgarishi va organizmning faoliyati bilan bog’liq bo’lgan organizmning nafasga bo’lgan talabini juda ham yumshoq moslanishini ta’minlovchi nafasning boshqarilishida bosh miya po’stlog’i ishtirok etadi.

Nafas jarayonlarini bajarilishida katta yarim sharlar po’stlog’ ini ta’sirini quyidagi misollarda ko’rishimiz mumkin. Odamlar ma’lum muddatga nafas olishni to’xtatishi mumkin, o’z xohishiga ko’ra nafas harakatlarini ritmini va chuqurligini o’zgartishi mumkin. Bosh miya po’stlog’ining ta’sirini sportchilarning startdan oldingi nafas jarayonidagi o’zgarishlar bilan tushuntirish mumkin – musobaqalar boshlanishi oldidan nafas olishning jiddiy darajada chuqurlashishi va tezlashishining kuzatish mumkin. Shartli nafas reflekslarini hosil qilish mumkin. Nafasga olinayotgan havoga 5-7 % karbonat angidrid qo’shiladigan bo’lsa, bunday gazlarning konsentratsiyasi nafas olishni tezlashtiradi va nafas olishni metronomni urish yoki qo’ng’iroq chalish bilan birgalikda bajarilsa, bir necha bor takrorlanishlardan keyin faqat birgina qo’ng’iroq yoki metronom tovushiga nafas olishning tezlashishi chaqirilishi mumkin.

Nafas markaziga gumoral ta’sirlar. Nafas markazining holatiga qonning kimyoviy, ayniqsa uning gazli tarkibi, katta ta’sir ko’rsatadi. Qon tarkibida karbonat angidrid gazining yig’ilishi, qonni boshga olib boruvchi tomirlar devorlaridagi retseptorlarni ta’sirlanishini chaqiradi va reflektor ravishda nafas markazini qo’zg’atadi. Jismoniy mehnat bilan shug’ullangan paytda qon tarkibida miqdori ko’payadigan boshqa kislotali moddalar, shu jumladan sut kislotasi ham xuddi yuqoridagidek ta’sir ko’rsatadi.

Yangi tug’ilgan bolaning birinchi nafas olishi. Embrional rivojlanishi davrida homila ona organizmidan plasenta orqali kislorodni oladi va karbonat angidridni beradi. Lekin, homila ko’krak qafasini zaif kengayishi shaklidagi nafas harakatlarini bajaradi. Bu paytda o’pka kengaymaydi, faqatgina plevralar orasida uncha katta bo’lmagan manfiy bosim hosil bo’adi.

I.A.Arshavskiyning ma’lumotlariga ko’ra, bu xildagi homilaning nafas harakatlari qonning harakatlanishini va homilani qon bilan ta’minlanishini yaxshilaydi hamda o’pka funktsiyalarining o’ziga xos treningi hisoblanadi. Tug’ish paytida, kindik arqonchalari kesilib bog’langanidan keyin, bolaning organizmi ona organizmidan ajraladi. Bu paytda yangi tug’ilgan bolaning qonida karbonat angidrid gazining miqdori ko’p yig’iladi va aksincha kislorodning miqdori kamayib ketadi. Qonning gazli tarkibining o’zgarishi ham gumoral, ham reflektor ravishda qon tomirlari devorlaridagi reseptorlarini ta’sirlanishi tufayli nafas markazini qo’zg’alishiga olib keladi.

Nafas markazlari hujayralari qo’zg’ atiladi va javob tariqasida birinchi nafas olinadi. So’ngra esa nafas olish reflektor ravishda nafas chiqarishni chaqiradi.

Yangi tug’ ilgan bolada birinchi nafas olishning yuzaga kelishida uning homilada rivojlanish davridagi hayotidan tubdan farq qiluvchi yashash sharoitining o’zgarishi muhim rol o’ynaydi. Uning tanasi terisiga tekkan akusherning qo’lini mexanik ta’siri homiladorligidan uni o’rab turgan muhit haroratining ancha past bo’lishi, chaqaloqning tanasini havoda ko’rishi – bularning hammasi nafas markazining reflektor qo’zg’alishiga va birinchi nafas olishni yuzaga kelishini ta’min etadi.

Birinchi nafas olishning yuzaga kelishida I.A.Arshavskiyning ta’biricha asosiy rolni orqa miyaning, nafas motoneyronlari, uzunchoq miyaning retikulyar formatsiyasining hujayralari bajaradi; bu paytda qon bosimidagi kislorodning parsial bosimini pasayishi qo’zg’ atuvchi omil sifatda xizmat qiladi.

Birinchi nafas olishda, homilada pachaqlangan holdagi o’pka kengayib tiklanadi, homilaning o’pkasining to’qimalari juda tarang, kamcho’ziluvchan. Shuning uchun, uning cho’zilishi va tiklanishi uchun ma’lum darajadagi kuch talab qilinadi. Demak, nafas olish qiyin va katta miqdordagi energiya xarajati bilan bajariladi.

Bolalarda nafas markazining qo’zg’aluvchanlik xususiyatlari. Bolalar tug’ ilish paytiga kelib ularning nafas markazi katta yoshdagi bolalarnikiga nisbatan takomillashgan bo’lmasa ham nafas sikllari fazalarining (nafas olish va nafas chiqarish) ritmik almashinishini ta’minlashga qodir bo’ladi.

Bu holat eng avvalo tug’ilish paytigacha bolalarda nafas markazi funksional jihatdan to’lig’ icha shakllanmaganligi bilan bog’liqdir. Bolalar hayotining dastlabki oylaridagi nafas olish chastotasi, chuqurligi va ritmining keng ko’lamda o’zgaruvchanligi bundan dalolat beradi. Yangi tug’ilgan va emadigan bolalarda nafas markazining qo’zg’ aluvchanligi ancha past. Bir yoshgacha bo’lgan bolalar katta yoshdagi bolalarga nisbatan kislorod yetishmasligiga gipoksiyaga ancha yuqori chidamliligi bilan ajralib turadi.

Nafas markazining funksional faoliyatining shakllanishi yoshga bog’liq holda yuz beradi. 11 yoshga kelib turli hayot faoliyati sharoitlarida nafas olishning moslanish imkoniyatlari yaxshi namoyon bo’lib qoladi.

Nafas markazining karbonat angidrid gazining miqdoriga sezuvchanligi yoshga qarab ortib boradi va maktab yoshidagi bolalarda voyaga yetgan odamlarnikiga tenglashib qoladi. Shuni qayd qilish kerakki, jinsiy yetilish davrida nafas olishning boshqarilishini vaqtinchalik buzilishi yuz beradi va o’smirlarning organizmi voyaga yetgan odamlar organizmiga nisbatan kislorodni yetishmasligiga juda past chidamliligi bilan ajralib turadi.

Nafas apparatlarining funksional holati nafas olishning xohlagan holda o’zgartirish imkoniyati haqida ma’lumot berishi mumkin (nafas harakatlarining to’xtatish yoki maksimal ventilyatsiyani amalga oshirish). Nafas olishning o’z-o’zidan boshqarilishida bosh miya katta sharlarining po’stlog’i, nutq qo’zg’atuvchilarini qabul qiluvchi va bu qo’zg’atuvchilar bilan bog’liq bo’lgan markazlar ishtirok etadi.

Nafas olishning o’z-o’zidan boshqarilishi ikkinchi signal tizimi bilan bog’langan va faqat nutqni rivojlanishi bilan yuzaga keladi.

Nafas olishning o’z-o’zidan o’zgarishi qator nafas olish mashqlarini bajarishda muhim rol o’ynaydi va nafas fazalari (nafas olish va nafas chiqarish) bilan ma’lum harakatlarni to’g’ri-aniq bajarishda yordam beradi.

Jismoniy ish paytida nafas olish. Voyaga yetgan odamlar jismoniy ish bajarganida nafas olishning tezlashishi va chuqurlashishi bilan bog’liq holda o’pka ventilyatsiyasi ortadi. Yugurish, suzish, konkida va chang’ilarda yugurish, velosipedda yurish kabi faoliyat turlari o’pka ventilyatsiyasini hajmini keskin oshiradi. Sport bilan shug’ullanuvchi odamlarda o’pkada gazlar almashinuvini tezlashishi asosan nafas olishning chuqurlashishi hisobiga yuz beradi. Bolalarda esa ularning nafas olish apparatlarining xususiyatlariga ko’ra jismoniy yuklamalar paytida nafas olishning chuqurligini jiddiy ravishda o’zgartiraolmaydi, nafas olish esa tezlashadi. Shusiz ham yosh bolalarning tez va yuzaki nafas olishi jismoniy ish bajarish paytida yana ham tez va yuzaki bo’lib qoladi. Bu esa, ayniqsa yosh bolalarda o’pka ventilyatsiyasining yanada samarasiz faoliyat ko’rsatishiga olib keladi.

Voyaga yetgan odamlarga nisbatan o’smirlarda maksimal darajada kislorodni qabul qilishga o’taolish imkoniyatiga ega bo’lish bilan birga, xuddi shunday juda tez uzoq muddat davomida yuqori darajada kislorodni qabul qilaolmasligi tufayli ishni juda tez to’xtatadi.

To’g’ri nafas olish. Ma’lumki, odam biron narsaga quloq solishi yoki uni diqqat bilan eshitish uchun qisqa muddatga nafas olishni to’xtatishi mumkin. Nima uchun eshkak eshuvchilar, katta bolg’a bilan ishlovchilarni eng kuchli harakati keskin nafas chiqarish («uh») bilan birgalikda kechadi, bularni hech o’ylab ko’rganmisiz?

Mo’tadil nafas jarayoni bajarilganda nafas olish, nafas chiqarishdan qisqa bo’ladi. Nafas olishning bunday ritmi aqliy va jismoniy faoliyatni yengillashtiradi, buni esa quyidagicha tushuntirish mumkin. Nafas olish paytida nafas markazi qo’zg’aladi, aynan shu paytda induktsiya qonuniga asosan miyaning boshqa bo’limlarining qo’zg’aluvchanligi pasayadi va aksincha nafas chiqarish paytida yuqoridagi hodisaning teskarisi kuzatiladi. Shu sababli ham nafas olish paytida muskullarning qisqarish kuchi pasaysa, nafas chiqarish paytida esa ortadi. Ana shuning uchun ham agar nafas olish uzoq va nafas chiqarish qisqa bo’lsa ish qobiliyati pasayadi va tezda charchash kuzatiladi.

Bolalar merganlik, chopish va boshqa faoliyat bilan shug’ ullanganida to’g’ri nafas olishni o’rganish o’qituvchining asosiy vazifalaridan biridir. To’g’ri nafas olishning asosiy shartlaridan - bu ko’krak qafasining rivojlanishi haqidagi g’amxo’rlikdir. Buning uchun ko’krak qafasini harakatlanishiga, muskullarning rivojlanishiga olib keluvchi nafas gimnastikalari va boshqa jismoniy mashqlarni bajarish hamda ayniqsa partada o’tirganda tana holatini to’g’ri tutish bu uchun juda muhim ahamiyatga ega. Bu borada suzish, eshkak eshish, konkida uchish, chang’ ida yurish kabi sport turlari muhim foydali omillardan hisoblanadi.

Odatda ko’krak qafasi yaxshi rivojlangan odamlar tekis va to’g’ri nafas oladilar. Bolalarni yelkani to’g’ri tutib tik turish va yurishga o’rgatish kerak, qaysiki bular ko’krak qafasini kengayishini ta’minlaydi, o’pka faoliyatini yengillashtiradi va ancha chuqur nafas olishni ta’min etadi. Enkayib yurish, tananing egilgan holda bo’lishi natijasida organizmga kam miqorda havo tushishi ta’minlanadi.