Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

ilishini

  yengillashti- 

radi yoki qiyinlashtiradi.

Ijobiy  emotsiyalar  tarbiyalanuvchini  tarbiya  ta’siri  subyektiga 

nisbatan ochiq nazorat hosil qiladi.  Salbiy emotsiyalar esa aksin- 

cha,  tarbiyalanuvchiga  ko‘rsatilayotgan  tarbiya  ta’sirini  kamayti- 

radi.

Xulqiy-axloqiy  tarbiya  ta’siri  bevosita  odamning  xulq-atvori, 

uning faoliyati va o‘zini boshqara olishiga yo'naltirilgan.  Uni tur­

li ta’sirlar vositasida ma’lum bir yo‘nalishda yo‘naltirilsa,  ular bil­

vosita  shaxs  holatiga,  uning  shakllanishiga  ham ta’sir  ko‘rsatadi. 

Bunday  holatda  tarbiyalanuvchi  avval  qandaydir  ma’lum  xat- 

ti-harakatni  amalga  oshiradi,  so‘ngra  esa  shu  yolning  foydali 

yoki zararliligini tushunadi.  Berilgan ta’sir avval shaxsning ichki 

dunyosida  o‘zgarishni vujudga  keltirsa,  bu  o‘zgarish  keyin uning 

xulq-atvorida namoyon boladi.

Bilim,  emotsiya  va  xulq-atvor  o‘zaro  bogliq  ekan,  ularning 

har  biri  orqali  shaxsga  ta’sir  ko‘rsatish  mumkin.  Bu  holat  tarbi- 

yachining  imkoniyatlari  cheklanganda  biror-bir  tanlangan  tarbi­

ya ta’siriga urg‘u berishda hamda kerakli natijaga erishishda yor-

525

---

dam beradi.  Ammo  mukammal tarbiyaviy ta’sirga ular birgalikda 

shaxsga har taraflama ta’sir ettirilgandagina erishiladi.

So‘nggi  paytlarda  shaxsga  psixoterapevtik  va  psixokorreksion 

ta’sir vositalari va uslublarini qo‘llash keng tarqalmoqda.  Odatda, 

psixoterapiya  pedagogik  psixologiyaning  bir  bo£limi  emas,  balki 

to‘la  psixogen  tabiatga  ega  bolgan,  insonning  psixologik  holati- 

ga  bogliq  kasalliklarni  davolash  yoki  ularni  oldini  olish  vosita- 

si  deb  tushunilgan.  Hozirgi  paytda  dunyoning  qator  mamlakat- 

larida psixoterapiya ta’siri tibbiyot amaliyoti chegarasidan chiqib, 

psixokorreksion  va  psixoprofilaktik  maqsadlar  sohasida  shaxsni 

tarbiyalashda,  uni  real  ijtimoiy  sharoitga  moslashtirishda  keng 

qollanilmoqda.  Bunday  uslublar  qatoriga  ijtimiy  psixologik  tre- 

ningni  kiritish  mumkin.  U  o'zida ko‘pdan ko‘p  metodlarni jam- 

lagan bolib, ularning ko‘p qismi insondagi hayotiy muammolarni 

va ta’sirli voqealarni ziddiyatlarsiz,  atrofdagi odamlar bilan qulay 

munosabatlar o‘rnatgan holda hal qilishga o‘rgatadi.

Psixokorreksion uslublarni qollash deb, psixolog-psixoterapevt 

va mijoz muloqotiga aytiladi.  Bunday muloqot vaqtida mijoz mu- 

taxassisga o‘z  muammolarini  so‘zlab beradi,  psixolog yoki psixo- 

terapevt ularni mushohada qilib,  o‘z vositalaridan foydalanib mi- 

jozga ushbu muammolarni hal qilishga yordam beradi.

Hozirgi zamon tibbiyotida va tibbiyot psixologiyasida psixote- 

rapiyaning ancha keng tarqalgan shakli psixoanalizdir. U Z. Freyd 

nazariyasiga asoslangan bolib, uning negizida inson shaxsi rivoj­

lanish  shartlari,  turli  muammolarning  kelib  chiqishi  va  ularni 

yechish usullari yotadi.  Psixoterapevtning vazifasi  shundan  ibo­

ratki,  u  psixoanalitik  uslubdan  foydalanib,  mijozning  anglab 

yetilmagan  mayllarini  uning  ongiga  yetkazish  orqali  ular  bilan 

bogliq  bolgan  ziddiyatlarni  bartaraf etishga  ko‘maklashadi.  Bu 

oqim namoyandalarining ta’kidlashicha,  faqatgina anglanmagan 

motiv  va  ichki  ziddiyatlargina  anglab  yetiladi,  natijada  ularni 

aqlan idrok etish orqali muammolarni osongina hal qilish mum­

kin.  Psixoanalitik  tomonidan  mijozdagi  anglab  yetilmagan  zid­

diyatlarni aniqlashda erkin assotsiatsiya metodi ham qollaniladi.

526

---

Bu  metodning  mohiyati  shundan  iboratki,  psixolog  o‘zi  egal- 

lagan  barcha  usullardan  foydalanib,  mijozni  jo‘shqin  gapirish- 

ga undaydi,  bu  o‘zini xavotirga solgan  axborot  tariqasida bo‘ladi 

(odatda bu gipnoz holatida qilinadi yoki mijozning o‘ta kirishuv- 

chan holatida o‘tkaziladi).

Shaxsga  psixoterapevtik  ta’sir  vositalari va  uslublari juda  ham 

ko‘p,  ular bilan tanishish maxsus psixologiya kursining vazifasidir.

Shaxs  odam  ishtirok  etadigan  ijtimoiy  munosabatlar  sistema- 

sining  ta’siri  ostida va  unda  o‘zi bajaradigan  faoliyat  ta’siri  osti- 

da  tarkib  topadi.  Ijtimoiy  muhitning,  jamoaning  shaxsga  ta’siri 

to‘g‘risida  gapirilar  ekan,  ijtimoiy  psixologiya  ishlab  chiqayot- 

gan  referent  guruh  tushunchasiga  asoslanish  zarur.  Gap  shun- 

daki,  hamma  odamlar  ham,  hatto  eng  yaqin  tevarak-atrofdagi 

odamlar  ham  maktab  o‘quvchisining  shaxsiga  ta’sir  qilavermay- 

di,  ko‘plarning  fikrlariga  u  befarq  qaraydi.  Har bir odam  uchun 

bo‘lganidek,  har bir maktab  o‘quvchisi uchun ham ayrim guruh- 

lar (ba’zan bunday guruh bir kishidan tarkib topgan bolishi ham 

mumkin)  mavjud  boladi,  u  shaxs  sifatida bu  guruhlarning  fikr- 

lari,  o‘zi uchun  nihoyatda  ahamiyatli  bolgan mulohazalari bilan 

hisoblashadi.  Oila,  sinf,  sinfdagi ayrim  o‘quvchilar,  ba’zi o‘qituv- 

chilar,  hovlidagi ulfatlar,  yaqin do‘st va hokazolar muayyan mak­

tab o‘quvchisi uchun ana shunday referent guruhlar bolishi mum­

kin.  Maktab  o‘quvchisining  tez-tez  uchrab  turadigan  tarbiyaviy 

ta’sirlariga  befarq  yoki  hatto  salbiy munosabatda  bolish  hollari- 

ga  ko‘pincha  o‘quvchining  tarbiyachiga  ma’lum bo‘lmagan  refe­

rent guruh pozitsiyasida turishi sabab boladi.  A.V.Petrovskiyning 

oqilona  fikriga  ko‘ra,  agar  tarbiyachi,  maktab  o'quvchisiga  hech 

narsa va hech kim ta’sir qila olmaydi,  deb da’vo qiladigan bolsa, 

bu  narsa  odatda  tarbiyachining  maktab  o‘quvchisining  axloqiy 

pozitsiyasini belgilab beradigan ta’sirli referent guruhlardan mut- 

laqo xabarsiz  ekanligini bildiradi.

Bolalik va maktab yoshida shaxs tarbiyaning hal qiluvchi ta’si­

ri  ostida tarkib  topadi.  Tarbiya  maxsus  faoliyat  sifatida  muayyan 

dasturning,  anglab  olingan  maqsadning  mavjudligi  bilan  ta’sir

527

---

ko‘rsatishning  maxsus  ishlab  chiqilgan  va  asoslab  berilgan  vosi­

talari, shakllari hamda metodlarining qo‘llanilishi bilan tasodifiy 

va stixiyali ta’sirlardan ajralib turadi.

Maktab  o‘quvchisining  muayyan  qoidalar  va  normalarni  bi­

lishi  ma’naviy  xulq-atvorning  zarur  shartidir.  Biroq  axloq  nor- 

malarini  shu  tariqa  bilish  o‘z-o‘zidan  axloqiy  xulq-atvorni  te- 

gishli  darajaga erishtirmaydi.  Buning ustiga,  bilimlarni  ma’naviy 

xulq-atvorni  amaliyotsiz  o‘zlashtirib  olish  ma’naviy  bilimlar  bi­

lan ma’naviy xulq-atvor o‘rtasidagi ajralishda ifodalanadigan «ax­

loqiy  rasmiyatchilik»  deb  ataluvchi  holatning  yuzaga  kelishiga 

olib boradi.  Shuning uchun maktabgacha tarbiya  muassasasi tar- 

biyalanuvchisi,  maktab o‘quvchisining hayoti va faoliyatini to‘g‘ri 

tashkil  qilish,  ijodiy  axloqiy,  ijtimoiy  xulq-atvor  tajribasi  uning 

shaxsini tarkib toptirishda asosiy narsa bolishi kerak. 

0

‘quvchida 

bu narsa tarbiyachi rahbarligida hosil boladi.  Bu narsa o'quvchi- 

larda  tabiiy,  axloqiy  va  g‘oyaviy-siyosiy  bilimlar  majmuasini  (bu 

bilimlar  muayyan  darajada  yetakchi  rol  o‘ynagan  paytda)  tarkib 

toptirish bilan yuz berishi kerak.

Psixologlar  (awalo  L.I.Bojovich  va  uning  xodimlari)  bola  va 

maktab o‘quvchisining shaxsini tarkib toptirishda uning faoliyatini 

to‘g‘ri tashkil qilish, uning to‘g‘ri xulq-atvor tajribasini orttirishigi- 

na emas, balki uning xulq-atvorining (ma’lum harakatga undovchi 

fikrlari,  his-tuyg‘ulari,  maqsadlari  sistemasini)  to‘g‘ri  motivlarini 

tarbiyalash ham hal qiluvchi narsa ekanligini ko‘rsatib beradilar.

Psixologlarning  bergan  ma’lumotlariga  ko‘ra,  birgina  faoli­

yatning  o‘zida  (bu  faoliyatning  bola  uchun  nima  sababdan  yuz 

berishiga  ham  qarab)  shaxsning  har  xil  (va  hatto  bir-biriga  qa- 

rama-qarshi  bolgan)  sifatlari  tarkib  topishi  mumkin.  Masalan, 

biz tarbiyalanuvchilarni boshqalarni ochiqdan ochiq va dadil tan- 

qid  qilishga o‘rgatamiz.  Ana shunday qilish bilan bolada jasurlik, 

sof dillik,  tanqidiy ko‘z bilan qarash  fazilatlari tarkib topadi,  deb 

hisoblaydilar.  Ammo  biz  aytilganlarni  hisobga  olmasak,  hami- 

sha  ham  o‘zimiz  ko‘zlagan  maqsadga  erishavermaymiz.  Chunki 

xulq-atvorning  ana  shu  to‘g‘ri  shakli  negizida  maktab  o‘quvchisi

528

---

amal  qiladigan  motivlar  yotadi.  Bu  xulq-atvor  shaxsan  o‘quvchi- 

ning o‘zi uchun qanday ma’noga ega bo'lishiga qarab, unda har xil 

sifatlar tarkib  topishi mumkin.  Agar o'quvchi  o‘z  o‘rtog‘ini  qat’iy 

motivlar asosida tanqid qiladigan bo‘Isa, bu tanqid uning o‘rtog‘ida 

xarakterning  prinsipiallik,  qat’iylik,  halollik  singari  sifatlarini 

tarkib toptirishga yordam beradi;  bordi-yu,  o‘z aybini o‘rtog‘ining 

bo‘yniga  qo‘yish  istagi  bilan  tanqid  qiladigan  bo‘lsa,  bu  xudbin- 

lik, individualizmning tarkib topishiga yordam beradi. Agar shax­

siy g‘araz bilan tanqid qilinadigan bo‘lsa,  unda shu  asosda qasos- 

korlik,  makkorlik,  insofsizlik xislatlari tarkib  topadi. Agar bunday 

tanqid  qilishga,  nihoyat,  o‘qituvchidan  qo‘rqish  va  unga  yoqish 

istagi yoki mag'rurlik istagi sabab bo‘lsa, unda laganbardorlik, ikki 

yuzlamachilik singari xislatlar tarkib topishi mumkin.  Binobarin, 

to‘g‘ri xulq-atvor tajribasi bu xatti-harakat muayyan motivlar aso­

sida amalga oshirilgan vaqtdagina ko‘zlangan maqsadga olib kela­

di.  Shuning uchun xulq-atvorning to‘g‘ri motivlarini tajribada tar­

biyalash va mustahkamlash muhim  ahamiyat kasb  etadi.  Maktab 

o‘quvchilarida  muayyan vaziyatlarda  tarbiyaviy ta’sirlar vositasida 

yuzaga keladigan ijobiy motivlar ularning tajribasida mustahkam- 

lanishi va barcha boshlang‘ich vaziyatlaiga tarqalishi kerak.

Boshqacha  qilib  aytganda,  shaxsning  har  bir  sifat  struktura- 

siga,  binobarin,  maktab  o‘quvchisining  tegishli  xatti-harakatiga 

ijobiy  munosabatda  bo‘lishiga  imkon  beradigan  motiv,  ikkinchi- 

dan,  xatti-harakatlarning  mustahkamlangan  usuli  kiradi.  Shun­

day  qilib,  shaxsning  xislati  olimlar  fikriga  ko‘ra,  xatti-harakat 

motivlari  va  bu  motivlar  tegishli  shakllarining  o‘ziga  xos  birik- 

masidir.  Xatti-harakat  barqaror,  hukmron  (asosiy)  motivlarning 

sistemasini  ba’zi  psixologlar  shaxsning  yo‘nalishi  deb  ta’riflay- 

dilar.  M.S.Neymark  maktab  o‘quvchilarining  yo‘nalishini  tadqiq 

qildi  va  bu  yo‘nalishning  uchta  asosiy  turini  — jamoa,  shaxsiy 

va  ishchanlik  yo‘nalishlarini  (ishga,  faoliyat  jarayoniga  bo‘lgan 

yo‘nalishni,  ijodiy  faoliyatga  qiziqishni)  alohida  ajratib  ko‘rsat- 

di.  Yo‘nalishning  jamoa,  shaxsiy  turlari  bir  xil,  to‘g‘ri  xarakte- 

ristikasiga  ega  bo‘lmasligi  kerak.  Haqiqiy  jamoa  yo‘nalishidan

529

---

tashqari  «xudbinlik  guruhi»  deb  atalgan  yo‘nalish  -   boshqa ja- 

moalarning  qiziqishlarini  mutlaqo  mensimagan  holda  faqat bitta 

jamoaning  (guruh,  sinf)  qiziqishlarinigina e’tirof etadigan yo‘na- 

lish ham bor.  Shaxsiy yo‘nalish shaxsiy yutuqlarga  erishishga qa- 

ratilgan  yo‘nalish  sifatida  hamma  vaqt  ham jamoa  yo'nalishiga 

qarama-qarshi bolavermaydi.

Psixologlar  tarbiyaviy  ish  metodlarining  psixologik  asoslarini 

ishlab chiqayotganlarida, tarbiyaning har qanday metodiga abstrakt 

tarzda  qarab va uni baholab bolmaydi,  degan fikrga  asoslangan- 

lar.  Bu  metodlar  qollanilayotganda,  birinchidan,  tarbiyalanayot- 

gan o‘quvchining yosh va individual xususiyatlarini,  ikkinchidan, 

shu  o‘quvchi a’zo  bolgan bolalar jamoasining xususiyatlarini,  ni- 

hoyat,  tarbiyaviy  ta’sir  ko‘rsatiladigan  muayyan  konkret  sharoit- 

larni hisobga olish zarur.  Shaxsning ijobiy yo‘nalishini tarkib top- 

tirish uchun,  maktab  o‘quvchisining barcha vaziyat va holatlarida 

to‘g‘ri  yo

‘1

  tutishi  uchun  uning  nima  qilishni  bilishi,  o‘zi  hurmat 

qiladigan  kishilarning  nima  qilayotganlarini ko‘rishi  va  o‘zi  ham 

to‘g‘ri xulq-atvorli bolishni mashq qilishi zarur.

Bilimlar,  axloqiy  tasavvurlar  va  tushunchalarning  muayyan 

sistemasini  egallamasdan  turib  haqiqiy  e’tiqodlarni  tarkib  topti- 

rib  bolmaydi. 

0

‘z-o‘zidan  bu  bilimlar  axloqiy  xulq-atvorni  bel- 

gilamasdan turib,  unga muhim ta’sir ko‘rsata olmaydi.  Psixologik 

tadqiqotlarda  shu  narsa  aniqlanganki,  axloqiy  tushunchalarni 

o‘zlashtirish jarayoni  juda  murakkab  jarayon  bolib,  unga  max­

sus  rahbarlik  qilishni  talab  etadi. 

0

‘quvchilarning  tasodifiy hol­

lar,  ko‘chadagilarning  bema’ni  ta’siri,  kattalarning  yaramas 

xatti-harakatlari  ta’sirida  tarkib  topadigan  axloqiy  tushunchalari 

tarbiyachilar va jamoa tomonidan to‘g‘ri g‘oyaviy rahbarlik qilin- 

masa, xato, noto‘g‘ri, buzuq tushunchalarga aylanib qolishi mum­

kin.  Ba’zan 

0

‘quvchi turmushdagi biror fakt yoki voqeani,  adabiy 

asarlardagi  mazmunni,  kinokartinalarni  o‘zi  mustaqil  tushuna 

olmay,  noto‘g‘ri  xulosalarga  kelib  qoladi.  Juda  og‘ir  sharoitlar- 

da  o‘quvchida  xato  fikrlargina  emas,  balki  ma’naviy  tamoyillar 

va ustanovkalar ruhiga ko'ra bizga yot bolgan xatolar ham yuza-

530

---

ga kelishi mumkin.  Ko‘pchilik noto‘g‘ri xatti-harakatlarning yuz 

berishiga ana shular sabab bo‘ladi.

Axloqiy ongni tarkib toptirishning eng muhim yo‘li 

0

‘quvchi- 

larning o‘zlarida to‘g‘ri xulq-atvorni yuzaga keltirish bilan axloqiy 

tajribani  boyitish  va  umumlashtirish  yo‘lidir,  albatta. 

0

‘quvchi- 

lardagi  axloqiy  bilimning  turli-tuman  shakllari,  ularning  on- 

gi  va  his-tuyg‘ulariga jonli,  yorqin,  otashin  so‘zning  (jamoalar- 

da uyushtiriladigan suhbatlar,  ma’ruzalar,  munozaralar) ta’siri bu 

ishni ancha to‘ldirishi mumkin.

Birinchi vazifa — o‘quvchida o‘zida shaxsning ijobiy xislatla- 

rini taraqqiy ettirishga va o‘z xulq-atvoridagi yomon tomon- 

lardan xalos bo‘lishga intilish istagini uyg‘otish.

Ikkinchi vazifa  — o'quvchiga  o‘z  shaxsiga tanqidiy munosa­

batda bo'lishda,  o‘z xulq-atvoridagi xususiyatlarni  diqqat bi­

lan va odilona tushunib olishida,  o‘z kamchiliklarini yaqqol 

ko‘rishda,  o‘z  nuqsonlarini  fahmlab  olishda  yordamlashish 

vazifasi kelib chiqadi.

Uchinchi vazifa — o‘qituvchi tarbiyachi o‘z-o‘zini tarbiyalash 

dasturini tuzishda,  shaxs xulq-atvori xislatlarining qaysi xu­

susiyatlarini  (masalan,  o‘zini  ushlay  bilish,  qat’iylik  va  shu 

singarilarni)  taraqqiy  ettirish,  qaysilarga  (masalan, 

0

‘jarHk, 

yalqovlik,  qo‘pollikka)  barham  berish  kerakligini  belgilab, 

hal  qilib  olishda 

0

‘quvchiga  yordam  beradilar.  Xuddi  shu 

yerda  shaxs  sifatlarini  to‘g‘ri va  obyektiv baholashda,  ularni 

kelib chiqish sabablari hamda mazmuni jihatidan baholashda 

ham o‘quvchilarga ko‘maklashish muhimdir.

Nihoyat,  to‘rtinchi  vazifa  -   o‘qituvchi,  tarbiyachi  o‘z- 

o'zini  tarbiyalashning  oqilona  yo‘llarini  ko‘rsatib  beradilar, 

o‘quvchini  shaxsning  ijobiy  hislatlarini  tarkib  toptirish  va 

kamchiliklarga barham berishga  oid  eng  maqsadga  muvoflq 

va samarali yo‘llarini ko'rsatadilar.

0

‘smirlik  yoshidan  boshlab,  tarbiyaning  yangi  omili  — 

0

‘z- 

o‘zini  tarbiyalash  vujudga  keladi. 

0

‘quvchilar  o‘zlaridan  ijtimoiy

531

---

ahamiyatga  ega bolgan  shaxs  xislatlarini  tarkib  toptirish  sohasi- 

da  xulq-atvordagi  kamchiliklarga  salbiy  xislat  va  sifatlarga  bar- 

ham  berish  sohasida  ongli  ravishda  muntazam  ishlay  boshlay- 

dilar.  Odam yuksak darajada  o‘z-o‘zini idora  qiluvchi,  o‘z-o‘zini 

kamol toptiruvchi birdan-bir sistemadir,  — degan edi  I.P.Pavlov.

Agar  o‘z-o‘zini  tarbiyalashga  bolgan  intilishni  kattalar,  ja­

moa yetarli  darajada boshqarib  va tashkil  qilib  turmasalar,  unda 

o‘quvchi  o‘z-o‘zini  tarbiyalash  mazmunida  (nimani  tarbiyalash- 

da)  hamda  uning  shaklida  (qanday  tarbiyalashda)  jiddiy  xatolar 

qilishi mumkin.

0

‘qituvchi,  tarbiyachi  o‘quvchilarning  o‘z-o‘zini  tarbiyalashi- 

ga rahbarlik qilishda 4 ta vazifani ko‘zda tutishi kerak.

Tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste’dodga, ilmga va mashq- 

qa  degan  edi  ulug‘  olim  Arastu.  Ana  shu  g‘oyalarga  asoslangan 

holda tarbiyachilar quyidagilarga amal  qilishlari lozimdir:

—  tarbiyada ulg‘ayayotgan inson shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat 

deb tan olish,  har bir talaba,  o‘smir va yosh yigitning betakror va 

o‘ziga xosligini  hurmatlash,  uning  ijtimoiy  huquqiy va  erkinligi- 

ning  e’tiborga tutilishi:

—  milliylikning o‘ziga xos an’ana vositalariga tayanish, jahon- 

madaniyatining ilg‘or tajribalariga asoslanish;

—  talabalar  faoliyatida  tarbiyaviy jarayonning  asosini  tashkil 

qilish,

—  qiziqarli, tolaqonli talabalar yosh jihatlariga mos hayot iqli- 

mini yaratish,  mehnat,  xayriya,  ijtimoiy foydali,  ijtimoiy ko‘ngil- 

ochar va shunga o'xshash tadbirlar tashkil etish lozimki,  natijada 

talabalar o‘zlari xohlagan ishga qo

‘1

 ursinlar,  muvaffaqiyat hissini 

tushunib  o‘zlariga ishonchlari ortsin,  axloqan barqaror bolsin.

Xulosa  qilib  aytganda,  mustaqil  jamiyatning  baxt-saodati 

yolida halol mehnat qilish; jamiyat boyligini saqlash va ko‘payti- 

rish yolida har bir kishining tinmay g‘amxo‘rlik qilishi,  ijtimoiy 

burchni  yaxshi  anglash;  jamiyat  hayotida  va  shaxsiy  hayotda 

halollik  va  rostgo‘ylik,  axloqiy  sofdillik,  odamiylik  va  kamtar- 

lik,  milliy  va  irqiy  adovatlarga  aslo  yo

‘1

  qo‘ymaslik  va  doimo

532

---

o‘z-o‘zini  tarbiyalab  borish  kabilar  tarbiya jarayonining  muhim 

xislatlaridir.