Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

1  Пряжников  H.C.  Личностное  самоопредение  в  преклонном  возрасте// 

Мир  психологии. 1999.  №2.  С. 111-123.

437

---

—  eski aloqalar birinchi davrda saqlanib qoladi, ular sekin-as- 

ta kamayib boradi;

—  asosan  aloqalar  qarindoshlar  va  yaqinlari  bilan  bo‘ladi  («taj- 

ribasiz nafaqaxo‘rlar bilan juda ehtiyot bo‘lib muloqotda bo‘lish lozim);

— sekin-asta nafaqaxo‘r do‘stlari paydo boladi;

— yaqinlari va  do‘stlari  bo‘sh  vaqti  ko‘p  nafaqaxo‘rning  nabi- 

ralar  tarbiyasi  bilan  shug‘ullanishini  istashadi,  shuning  uchun 

bolalar va  nabiralar bilan  muloqot  ham  nafaqaxo'r ijtimoiy vazi- 

yatining bir qismi hisoblanadi.

2. Yetakchi faoliyat:

— bu birinchi navbatda  yangi  rol  sifatida  «o‘zini  izlash»,  turli 

faoliyatlarda o‘z kuchini sinab ko‘rishdir,  bu «sinab ko'rish va xa­

to  qilish»  metodi  orqali  o‘z-o‘zini  aniqlashdir  (bunda  u  kundan 

kunga hayot qisqaligini his  qiladi);

— ayrim nafaqaxo‘rlar nafaqani rasmiylashtirib kasbiy faoliyati 

bo‘yicha mehnat  faoliyatini ham davom ettirishadi.  Bunda ishla- 

yotgan nafaqadagilarda  shaxsiy muhimlik hissi ortad;

—  yoshroq  insonlarni  uyaltirish,  o‘rgatish  hissi  borgan  sari 

kuchayadi;

— ayrim nafaqaxo‘rlar xotirjam  olgan umrini  sarhisob  qilish­

ga harakat qiladi,  ayrimlar «memuarlar» yozib o‘z tajribasi va ke- 

chinmalari bilan bolishishga harakat qiladi.

III. 

Keksalik  davri  (nafaqaga  chiqqandan  so‘ng  bir  necha 

yildan  keyin  sogliqning jiddiy yomonlashuvigacha  bolgan  davr) 

bunda  inson  yangi  ijtimoiy  statusni  egallab  olgan boladi  va  qu- 

yidagilar bilan tavsiflanadi:

1.  Rivojlanishning ijtimoiy vaziyati:

—  o‘ziga o‘xshagan keksalar bilan muloqot;

—  keksa insonning bo‘sh vaqtidan foydalanayotgan, yoki unga 

«g‘amxo‘rlik»  qilayotgan oila a’zolari bilan muloqot;

—  ayrim nafaqadagilar jamoat ishlari bilan mashg‘ul boladilar;

—  ayrim  nafaqadagilar  uchun  boshqalar  bilan  munosabat 

o‘zgaradi,  ayrim  keksalarning  ilgarigi  yaqin  munosabatlari  as- 

ta-sekin uzoqlasha boradi.

438

---

2.  Yetakchi faoliyat:

—  bo‘sh  vaqtdagi  qiziqishlar  (ayrim  keksalar  har  xil  faoliyat 

bilan shug‘ullanib,  o‘zlarini sinab  ko‘radilar;

—  har  xil  usullar  bilan  shaxsining  nimalarga  qodirligini 

ko'rsatishga intilish;

—  ayrim  keksalar  (sog‘liqlari  yaxshi bo‘lsa-da)  uchun  o‘limga 

tayyorlanish yetakchi faoliyat bolib qoladi, bu dinga berilish, tez- 

tez qabristonga borish,  yaqinlariga «vasiyatlar» qilishda namoyon 

boladi.

IV.  Sogliqning  birdan  yomonlashishi  sharoitidagi  uzoq  umr 

ko'rish  sog‘lig‘ida  jiddiy  muammolari  yo‘q  keksalarning  holati 

bir-biridan farq qiladi.

1.  Ijtimoiy vaziyat:

—  yaqinlar,  qarindoshlar,  vrachlar va  palatadagi  sheriklar bi­

lan asosan muloqot amalga  oshiriladi;

—  qariyalar uyida  palatadoshlari  bilan  muloqot  (xorijda  hech 

kimi yo‘q qariyalarni bunday uylarga joylashtiriladi).

2.  Yetakchi faoliyat:

—  davolanish,  qandaydir  usullar  bilan  bolsa-da,  kasallikka 

qarshi kurashish;

—  o‘z  hayoti  mazmunini  anglashga  intilish.  O'z  hayotini  be- 

zashga, hayotidagi yaxshi narsalarga intilish.  Bunda insori «bekor- 

ga  yashamaganligini  ko‘rsatish  uchun»  o‘zidan  yaxshiroq  narsa 

qoldirgisi keladi.

IV. 

Nisbatan  mustahkam  sogliq bilan uzoq umr ko‘rish  (75— 

80 yosh va undan kattalar).

1.  Ijtimoiy vaziyat:

—  yaqinlar  va  qarindoshlar  bilan  muloqot,  ularning  oilasida 

uzoq umr ko‘ruvchi  shaxs yashayotganligidan faxrlanish;

—  uzoq  umr  ko‘ruvchi  qariyada  yangi  do‘stlar  va  tanishlar 

paydo boladi;

—  uzoq umr kechirish noyob hodisa bolganligi uchun u bilan 

gaplashishga hamma,  hattoki OAV xodimlari ham intiladi.

2.  Yetakchi  faoliyat:

439

---

-  

insonning  layoqatiga bog‘liq bo‘lib,  ko‘proq faol hayot  tar- 

zini kechirish,  sog'liqni saqlash uchun faqat vrachlarning aytgan- 

larini  qilish emas,  balki o‘z sog‘lig‘ini  his qilish ham muhim.