Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

Ilmiy taxminni  statistik tekshirish.

Psixologik  tadqiqotlarda  matematik  statistikani  qo‘llashning 

m uhim  tomonlaridan  biri  olingan  natijalar  statistik  miqdorini 

aniqlash.

Masalan,  tadqiqotchi  o‘zining  tadqiqotida  guruhiy  faoliyat 

samardorligini  guruh  rivojlanish  darajasiga  bog'liqligini  o‘rgan- 

moqchi  deylik. 

2

  ta  guruh  —  yuqori  rivojlanish  darajasi  va  past 

rivojlanish  darajasiga  ega  bolgan  guruhlarda  olingan 

2

  turdagi 

o‘lchovlar arifmetik qiymatni topishi  mumkin.

3-jadval

Yuqori  rivojlanish  darajasiga  ega 

b o ‘lgan  guruh

Yuqori  rivojlanish 

bo ‘lgan  guruh

darajasiga  ega

Faoliyat  sa-

Faoliyat 

sam ara-

m a r a d o rlig i (x, - x , )

( * ! - * ,)

dorligi  ball  hiso­

(Xj-X,)

ball  hisobida

bida

5

-2

4

6

-2

4

6

1

1

3

1

1

7

0

0

4

0

0

10

-3

9

5

-1

1

6

1

1

5

-1

1

8

-1

1

3

1

1

7

0

0

2

2

4

44

---

x, 

= 7

vo

7

1

1

x2 

= 4

£ ( x

2

- x

()2

 

=12 

/=1

(T,2 

=2,67

(Tj 

=1,63

a

2

 

= 2

1

cr

2

  =1,41

о

\2

  = ■

O V-l)

2 ( ^ - j c , ) 2 = ^  = 2,67; 

i=

1

 

6

a 1= y l a I  = yl

2 ,6 7 2  =1,63;

6

 

~

cr2  =  V

22

  =1,41.

Xi  va  x

2

  lar  o‘rtasida  farq  borligini,  ya’ni  guruh  rivojlanish

darajasi bilan guruhiy faoliyat o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjudli-

gini  aniqlash  uchun  tadqiqotchi 

*1

 — x2  o‘rtasidagi  farqning

statistik  ishonchliligini  topishi  lozim.  Buning  uchun  Styudent- 

ning  t kriteriysidan foydalaniladi.

x   - x ,  

t 

= — 1

----

I

 

2

 

2 

-sJml  +m2

Bu yerda  x2  va  x2  ~   o‘rtacha  arifmetik qiymati;

rrij  va  m,  —  o'rtacha  xato  qiymati  bolib,  u  quyidagi  formula 

yordamida  aniqlanadi:

G

m = -

7

=

sIN

45

---

Bizning misolda  1-qator uchun xato  quyidagiga teng:

m = 

= 0,62;

V7

2

-qator uchun

l = _ ^ Z b = =  

7 - 4  

= 3 6 9  

y]mt + m2

2 

л/0,622 +0,53

2

Shundan  keyin,  tadqiqotchi  maxsus  jadval  orqali  ishonchli- 

lik  darajasini  aniqlaydi.  Psixologiya  bo'yicha  qilinadigan  ishlar- 

da asosan  5  foizli  (r=0.05),  1  foizli  (r=0.01) va mingdan bir foiz- 

li  (r= 0.001)  ishonchlilik  darajasi  qo‘llaniladi.  Agar  t  —  kriteriya 

miqdori,  masalan,  5 foizli ishonchlilik darajasiga teng yoki undan 

kichik bo'lsa,  o‘rtacha  qiymatlar  o‘rtachasi  topilgan  farq  tasodi- 

fiy,  ya’ni  100 tadan  5 holatga to‘g‘ri keladi  (p<0,05).  Agar p>0,05 

(ya’ni tasodifiylik farq  5  foizdan katta)  bo‘lsa,  farq unchalik kat­

ta  emas.  Ishonchlilik  darajasi  qanchalik  yuqori  bo£lsa,  t-ko‘rsat- 

kichning  miqdori shunchalik ahamiyatli bo'ladi.

Spirmen korrelyatsiya koeffitsienti:

6 T d 2

r 

= 1

-----— -----

' 

n{n

2

 -

1

)

rs  —  korrelyatsiya  koeffitsienti;

d  — taqqoslanayotgan obyekt  o‘rni  (rang)  o‘rtasidagi  farq;

n  — taqqoslanayotgan juftlik miqdori.

Korrelyatsiya koeffitsienti miqdori -1  dan +1  gacha oraliq che- 

garalaridan chetga chiqmaydi.

Agar  korrelyatsiya  koeffitsienti  +1  ga  yaqin  bo‘lsa,  o‘zgaruv- 

chilar  o‘rtacha  mustahkam  to‘g‘ri  aloqa  mavjudligini  bildiradi. 

Agar  korrelyatsiya  koeffitsienti  -1  ga  yaqin  bo‘Isa,  o‘zgaruvchilar 

o‘rtasida teskari  aloqa borligidan  dalolat beradi.  Agar korrelyatsi­

ya koeffitsient 

0

 bo‘lsa,  aloqa mavjud emas.

46

---

Olingan  miqdorning  ishonchlilik  darajasini  aniqlash  uchun 

Styudentning t-  kriteriysidan  foydalaniladi:

=  

rsfr~-2

r

t  —  styudentning  korrelyatsiya  koeffitsienti  ko'rsatkichi;  r  — 

korrelyatsiya koeffitsienti miqdori;  N   — tanlovlar hajmi.

Korrelyatsiya  (rang bo‘yicha)  koeffitsientini hisoblanish.

Masalan,  2  ta  ekspert  1  ta  o‘quvchini 

8

  sifat  bo‘yicha  baho- 

laydilar:

1.  Qattiqqo‘llik.

2.  Qat’iylik.

3.  Jahldorlik.

4.  Mas’uliyatsiz.

5.  Ochiq ko‘ngil.

6

.  To‘g‘riso‘zlik.

7.  Aqllilik.

8

.  G ‘ayratlilik.

Bunda  shu 

8

  xil  sifat  o‘rinlarga joylashtirib  chiqiladi.  1-o‘rin- 

da  o‘quvchida  eng  ko‘p  namoyon bo‘ladigan  sifat, 

8

-o‘rinda  eng 

kam  namoyon  bo‘ladigan  sifat joylashtiriladi.  Natijalar  5-jadval- 

da keltirilgan.

Spirmen formulasidan foydalaniladi:

6 У  d 2

r 

=1

—

—

n(n

  -

1

)

, 

6 У  d 2 

6-22 

,  6-22

rs

 

= 1

----

**

----+  =  

1

----------- =  

1

--------=  

0,74

n{n

  —

1

) 

8(8

  -

1

) 

504

Styudent  t-ko‘rsatkichidan  foydalanib,  ishonchlilik  darajasini 

aniqlaymiz.

4_ r,-JFT2   _ 0,74->/8^2  _   1,81  ^

\ l l - + 2 

y / l - O J A 2 

0,67 

’

47

---

4-jadval

Qatorga  joylashtirish Joylashtirilgan  sifatlar  qa-