Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

17.2.  0 ‘spirinlik  davrida  yetakchi  faoliyat

D .B .E lk o n in n in g   va  A .N .L e o n te v n in g   t a ’k idlashicha,  o'quv 

kasbiy  faoliyat  o 's p ir in lik   davrida  yetakchi  faoliyat  h iso blanad i.

D .I .F e ld s h te y n n in g   fik ric h a ,  o 's p irin lik   d avrida  o'qish  va  m e h n a t 

asosiy  faoliyat  turlari  sifatida  s h a x sn in g   taraq q iyotini  belgilaydi. 

B oshqa  psixologlar  esa  kasbiy  o 'z - o 'z i n i   belgilashni  ilk  o 's p ir i n ­

lik  d avrida  yetakchi  faoliyat  sifatida  ko'rsatadilar.  I.V.Dubrovina 

bu  holatga  a n iq lik   kiritadi,  m ak ta b n i  tu g a tg a n   p a y td a   kasbiy  o 'z-

380

---

o ‘zini  belgilash  h a q id a   gapirish  e rta ,  c h u n k i  u n d a   faqat  istak,  ha- 

q iq atd a   a m a lg a   o s h m a g a n   kelajak  rejalar  m avjud  b o ‘ladi.

Ilk 

o ‘s p ir in la r  

s h a x sin in g  

tara q q iy otida  

ijtimoiy 

foyda­

li  m e h n a t n i n g   roli  katta.  Ilk  o ‘s p ir in la r   m e h n a ti  faqat  o ‘zi- 

n in g   m o d d iy   natija  berishi  t o m o n i  b ila n g in a   m u h im   em as.  Bu 

y o s h d a g ila rn in g   m e h n a t in i   to 'g 'ri  tash k il  etish  sh a x sn in g   kollek- 

tivizm ,  u m u m   foydasi  u c h u n   q ilin a d ig a n   m e h n a tg a   m u h a b b a t, 

tashabbu sk o rlik ,  m aq sa d g a   in tilu v c h a n lik ,  in tiz o m lilik ,  q a t ’iyatli- 

lik  singari  sifatlarini  tarkib  to p tirish g a   y o rd a m   beradi.  0 ‘quvchi- 

lar  u m u m iy   m e h n a t d a   q a tn a s h a r   ek a n la r,  m e h n a t n i   va  m e h n a t 

k ish ilarin i  h u r m a tla s h   tu y g 'u sin i  hosil  qiladilar,  u la r d a   m e h n a t 

qilish  ehtiyoji  va  istagi  paydo  b o ‘ladi.

M e h n a t  ja r a y o n id a   o 'q u v c h ila rd a   yangi  tuy g‘u la r  —  o ‘z 

m e h n a tid a n   q u von ish,  yara tilg a n   n a rs a   bilan  faxrlanish  tuyg'usi, 

ko‘p  k u c h - g ‘ayrat  s a rf la g a n d a n   keyin  e rish ilg a n   g ‘a la b a d a n   qa- 

noat  hosil  qilish  tuyg'usi  vujudga  keladi.  A n a   shu  yangi  q u v o n c h - 

li  em otsiya  o ‘q u v c h in i  y a n a   bir  m a r ta   bu  tu y g 'u la rn i  b o s h d a n   ke- 

c h irish   u c h u n   t a g 'in   m e h n a t  vaziyatiga  jalb  qiladi.  M e h n a t n i n g  

ijtimoiy  a h a m iy ati  va  u n in g   natijalariga  ijtimoiy  b a h o   berish  — 

o ‘q u v c h in i  m e h n a tg a   psixologik j i h a t d a n   ta y y o rla s h n in g   z a r u r   to - 

m o n la r id a n   biridir.

J a m o a d a   m e h n a t  qilishd a  u n in g   tarbiyaviy  a h a m iy ati  k u c h ­

li  b o ‘ladi.  Jam oav iy  m e h n a t,  o ‘z aro  m e h n a t  m a s ’uliyati  ilk  o ‘spi- 

rin  shaxsini  tark ib   to p tiris h d a   katta  rol  o'y nayd i.  J a m o a   b o ‘lib 

m e h n a t   qilish  o ‘q u v c h ila rn in g   m e h n a t d a   h a m k o r lik   va  o 'z a ro  

y o rd am   ko‘rsatish  tajribasini,  b ir-b irlarin i  n a z o ra t  qilish  tajribasi- 

ni  hosil  qilishlariga  im k o n   beradi,  m e h n a t n in g   u m u m i y   natijala- 

rid an  shaxsiy  m a n f a a td o r lik n i,  o ‘z  x a tti- h a ra k a tla rin i j a m o a   m a n -  

faatlariga  b o 'y s u n d ir is h   o d a tin i  tark ib   to p tira d i.  Ilk  o ‘sp irin lik  

yoshi  —  m e h n a t  h a yotida  o ‘z - o ‘zini  a n iq la b   olish  yoshi  b o ‘lib,  bu 

vaq td a   o'quvchi  o ‘z in in g   m e h n a td a g i  iste’d o d in i  jiddiy  ravishda 

izlay  boshlaydi,  u n d a   o ‘z in in g   kelajakdagi  k asbini  belgilab  olish 

intilishi  paydo  b o 'ladi.  O 's m ir la r d a n   farqli  ravishda  ilk  o 's p ir in la r  

kasbni  o 'ylab   tanlayd ilar,  n i m a   u c h u n   shu  kasbni  t a n la g a n lik la -

381

---

rini  asoslab  beradilar.  U l a r n i n g   k o ‘plari  o 'z la r in in g   individual 

jis m o n iy   va  psixik  x u su siy atlarin i  b iro r  kasb  kishisiga  q o 'y ila d i- 

g a n   tala b la r  bilan  ta q q o s la m o q c h i  b o i a d i la r .  B u n in g   natijasida 

ilk  o 's p ir in la r   a m a liy   j i h a t d a n   m asa lag a   y aqin lashib  q o la d ila r  va 

o 'z   qiziqishlari  h a m d a   im k o n iy a tla rin i  hisobga  olib,  haqiqiy  kasb- 

larn i  tilga  ola  boshlaydilar.

M in g - m in g la b   kasblar  bor,  lekin  m u ay ya n  m e h n a t  tu rig a   i n ­

dividual  m oyillik  b ila n   ung a  b o 'lg an   qobiliyat  va  u n i n g   ijtimoiy 

a h a m iy a tig a   y u q o ri  b a h o   berish  birga  q o'sh ilib  ketgan  va q td a g in a  

c h in   y u r a k d a n   ta n l a n g a n   kasb g in a  kishiga  m a ’naviy  qo n iq ish   va 

ja m iy a tg a   foyda  keltiradi.  Ilk  o 's p ir in la r   u ch u n   xarakterli  xu susi­

yat  —  kasblarga  keskin  ta n la b   m u n o s a b a td a   bo'lishdir.  U la r  ay­

rim   kasblarni  y u k s a k   baholaydilar,  o 'q u v c h ila rn in g   ko'z  o 'n g id a  

bu  k a s b la rn in g   ijtimoiy  mavqei  ulug'dir.  Boshqa  k a s b la rn in g   ijti­

m oiy  mavqei  juda  past.

Kasbiy 

n iy a tla r n in g  

barq arorlig ini 

o 'rg an ish  

y u z a sid a n  

N .I.K rilo v   o 'tk a z g a n   tek shirish   sh u n i  ko'rsatdiki,  h a tto   o 'z   ni- 

yatlarin i  a m a lg a   o sh irib,  oliy  o 'quv  y urtig a   kirgan  ta la b a la r   orasi- 

da   h a m   ko'plari  o 'z la r in in g   k im   b o 'lis h la r in i  o xirigach a  hal  qil- 

m ag anlar.  B unga  sabab  y o sh larn i  m a z k u r   oliy  o 'q uv   y u rtig a   olib 

kelgan  kasb  h a qidagi  ta sa v v u r  b ilan  bu  k a sb n in g   haqiqiy,  a m a ­

liy  m a z m u n i   o 'rta sid a g i  nom uvofiqlikdir.  O 'z i n in g   kasb  ta n la s h  

b o 'y ic h a   t a q d ir in i  ta s o d ifa n   hal  etish  m u ra k k a b   k e c h in m a la rg a , 

ta n la g a n   kasbi  so h a sid a   ik kilan ish la rg a ,  o g 'ir   ichki  n izo la rg a   olib 

kelishi  m u m k i n .  Bu  esa  yigit  va  q izla r  u c h u n   h a m , ja m iy a t  uch u n  

h a m   katta  z a ra r   keltiradi.

Kasb  ta n la s h   n i m a n i n g   t a ’siri  o stid a   ro'y  beradi?  B u n d a y   ta n -  

la s h n in g   m otivlari  nim a ?

K o 'p d a n   k o 'p   m a te ria lla r  m a k ta b   o 'q u v c h ila rid a   o 'z la r in in g  

kelajakdagi  kasblariga  qiziqishni  tarbiy alash d a  m a k ta b   va  o'qituv- 

c h il a r n i n g   m a ’lum   d a ra jad a   rol  o 'y n a s h in i   ko'rsatadi.  Bir  q a n c h a  

ta d q iq o tla rn in g   b ergan   m a ’lum o tlariga  q a ra g a n d a ,  so 'ra b   chiqil- 

gan  o 'q u v c h ila rn in g   4 0 —50%  kelajakdagi  kasbni  ta n la s h g a   biror 

o'q u v   p re d m e tig a   bo'lg an   qiziqishlari  sabab  b o 'lg an lig in i  a yta-

382

---

di.  K o 'p g in a   o 'q u v c h ila r   xalq  xo‘jaligi  u c h u n   z a r u r   b o'lg an   kasb- 

larni  tanlayd ilar,  b u n g a   V atan ga  foyda  keltirish  istagini  sabab 

qilib  ko‘rsatadilar,  lekin  bu  k asblarni  o ‘z la r in in g   individual  xu- 

susiyatlariga,  q o biliyatlariga  m uvofiq  keladi,  deb  hisoblam aydilar. 

Ilk  o ‘s p ir in la r n in g   ko'pchiligi  kasb  tan la sh g a   m otiv  qilib  o ‘z  q o - 

biliyatlarini  k o'rsatadilar.  K o 'p   o 'q u v c h ila r  esa  oilaviy  a n ’a n a - 

l a rn in g   m avju dlig in i,  m o d d iy -m a ish iy   t a ’m in l a n g a n l ik   sababini, 

d o ‘stlar  va  o 'r to q la r id a n   n a m u n a   o lg anligini  m otiv  qilib  k o'rsa- 

tib  o 'tad ilar.  Ayrim   ho llard a  ish joyi  yoki  oliy  o ‘quv  y u r ti n in g   ya- 

shash  joyiga  yaqinligi  va  b o s h q a la r   motiv  boMgan.

Ilk  o 's p ir i n la r n in g   q iziq ish la rin i  x a ra k terlag a n d a   avvalo  shuni 

aytish  kerakki,  yigit  va  qizlar o d a td a   xuddi  shu  yoshda  biror fanga, 

bilim  ta rm o g 'ig a ,  faoliyat  sohasiga  b o l g a n   o 'z la r in i n g   q a t ’iy  spet- 

sifik  q iziq ish larin i  belgilab  oladilar.  Ilk  o 's p irin   yoshidagi  b u n ­

day  qiziqish  sh a x sn in g   bilish-professional  y o 'n a lis h in in g   tarkib 

to pishiga  olib  keladi,  yigit  yoki  q iz n in g   m a k ta b n i  t a m o m l a g a n -  

da n   keyin  q a n d a y   kasb  t a n l a s h in i ,  hayot  y o 'lin i  belgilab  beradi. 

A n a   sh u n d a y   m ax su s  q iz iq is h n in g   mavjudligi  m u a y y a n   so h a d a - 

gi  b ilim la rn i  kengaytirish  va  c h u q u rla s h tiris h g a   d o im iy   intilishni 

rag‘batlan tiradi:  k a tta   m a k ta b   yoshidagi  o'q u v ch i  z a r u r   adabiyot 

bilan  aktiv  ravishda  t a n is h ib   b o rad i,  tegishli  t o 'g a r a k la r d a   ba- 

j o n - u   dil  s h u g ‘u llanadi.

Ilk  o ‘s p irin lik   yoshida  bilishga  oid  q iziq ish la r  to b o ra   keng, 

q a t ’iy  va  a m a liy   x a ra k te r  kasb  etadi.  0 ‘q u v c h ila rn in g   qiziqishlari 

keng  va  xilm a-xil  bo'lib  boradi:  tex n ik a g a,  tabiyotga,  ijtimoiy-si- 

yosiy  m asalalarga,  falsafiy-axloqiy  m asalalarga,  sp o rtg a   qiziqish 

ortadi.

I n s o n n i n g   hayot  yo'li  tu rli- tu m a n d ir .  Ilk  o ‘sp irin lik d a   inson 

hayot  y o l i n i   o ‘zi  tan lay digandek  tuy u ladi,  lekin  u n in g   kasb  ta n - 

lashiga  tarbiya,  m u h it  va  b o s h q a la r  h a m   t a ’sir  qiladi.  K a sb -h u - 

n a r   kolleji  yoki  litseyni  b itirga nd a n   so‘ng  shaxsiy  b o 'lm a g a n   tashqi 

o m illa r n in g   t a ’siri  y a n a d a   kuchli  b o ‘ladi.  V .N .S h u b k in n in g  t a ’k id ­

lashicha,  biz  tan laydigan  yo‘lla rd an   b o sh q a   b izlarni  tanlaydigan 

yo‘llar  h a m   mavjud.  Oliy  o'quv  y u r tin i  tugallag an   yoshlar t a ’lim ni

383

---

hayotni  m a z m u n li  va  qiziqarli  qilish  vositasi  sifatida  h a m m a   nar- 

s ad an  u stun   q o 'y ish ad i.  Ishlaydigan  yoshlar  esa  t a ’lim n in g   m o h i- 

yatini jam iy a tga   k o 'p ro q   foyda  keltirishda  degan  fikrdalar.

0 ‘s p irin la r  turli  kasblarni  tu rlic h a   baholaydilar.  17  yoshlilar 

kasblarni  k o n tra st  « oq-qora»,  m a v h u m   deb  baholasalar,  25  y o sh ­

lilar  o 'z la r in in g   hayot  yo'llari  bilan  baholaydilar.  Muvaffaqiyatli 

kasbga  yo‘n a ltir is h n in g   m u h im   s h a rtla r id a n   biri  o 'q u v c h ila rn in g  

m e h n a tg a   to 'g 'ri  m u n o s a b a td a   b o 'lishi  va  u la r n in g   faolligidir.

Kasbga  y o 'n a ltirish   —  s h a x sn in g   ijtimoiy  ta q d ir in i  belgilash- 

n in g   tarkibiy  qism idir.  Kasb  ta n la s h   hayot  m a z m u n i   haqidagi 

o'ylari  va  shaxsiy  «M en»  tabiati  b ilan  mos  kelganda  m uvaffaqi­

yatli  h isob lan adi.

Toshk ent  to 'q im a c h i li k   va  yengil  san o at  instituti  tala b ala ri- 

d a   Z .T .N ish a n o v a   rah b arlig ida  o 'tk a z ilg a n   D.X odjakulova  ta d -  

q iq o tlarid a   s o 'ra lg a n la r n in g   yarm isi  y a n a   shu  kasbni  t a n la s h la rin i 

t a ’kidlab,  tasdiq javo bini  b erish g an,  u c h d a n   bir qism   ta la b a la r  esa 

ik k ila n is h la rin i  bayon  e ti s h g a n 1.  T a lab a lard a   kasbiy  y o 'n a lg a n lik - 

n in g   sh a k lla n is h i  va  rivojlanishi  ja ra y o n ig a   faol  m a q s a d g a   m u- 

vofiq  t a ’sir  ko'rsatish   u c h u n   q u y id ag ila rn i  tavsiya  etish  m u m k in :

1.  Oliy  o 'q u v   yurtidag i  t a ’lim  ja r a y o n id a   h a r  bir  ta la b a n in g  

b a rq a ro r  kasbiy  yo 'n a lg a n lig i  sh a k lla n is h ig a   y o rd a m   berish  u c h u n  

t a ’lim n in g   m uvaffaqiyatini  t a ’m in la y d ig a n   psixologik  fe n o m e n la r 

m ajm u y in i  hisobga  olish  zarur.

2.  Oliy  t a ’lim   d a v o m id a   h a r bir talab ag a  individual  yo nd ashu v- 

ni  a m a lg a   o s h ir m o q ,  kasbiy  y o 'n a lg a n lik   im k o n iy a tla rid a n   keng- 

roq  foydalanish  lozim.

3.  T a la b a la r n in g   a n c h a g in a   q ism i  kasbni  a n g la m a y   tasodi- 

fan  ta n l a g a n l i k la r in i   hisobga  olib,  oliy  o'quv  y u rtid a g i  t a ’lim 

j a r a y o n id a   t a la b a la rd a   dun y on i  kasb  nuqtayi  n a z a r id a n   ko'rish- 

ni  s h a k lla n tiris h g a   yo 'n altirilg an   tad b irla r  tiz im in i  tavsiya  etish 

m u m k i n .