Z. T. M s h m o V a

Amaliy psixologiya bo‘lsa inson mehnat faoliyatining har 
xil  sohalariga  xizmat  qiladi,  jumladan  tibbiyot  psixologiyasi, 
pedagogik psixologiya,  biznes psixologiyasi va hokazo. Amaliy 
psixologiyaning  har  bir  yo‘nalishida  o ‘ziga  xos  usullari 
mavjud.  U  yoki bu  mehnat  turida  ish  olib  boruvchi  psixolog 
uning  o ‘ziga  xosligi  va  atamalari  bilan  tanish  bo‘lishi  kerak. 
Masalan, pedagogik psixologiya sohasida ishlaydigan psixolog 
maktab  o ‘qituvchisi  mehnatidan  chuqur  xabardor  bo‘lishi, 
qiyinchiliklari  va  muammolarini  bilishi,  maktab  hayotini, 
o ‘quvchilarni  yaxshi  bilishi  zarur.  Amaliy  psixologning  mu- 
vaffaqiyatli ish olib borishida pedagogik jamoaga qo‘shila olishi 
va  u lar  to m o n id an   ijobiy  qabul  qilinishi  m uhim   omil 
hisoblanadi.
Psixologiyadagi  psixopraktika  yo‘nalishi  hayotimizda  har 
doim mavjud bo‘lgan, so‘nggi vaqtlarda bu yo‘nalishga qiziqish 
ortdi.  Bu  insonning  ruhiy  holatini  boshqarishga,  uning  ruhiy 
kuchlarini  takomillashtirishga  va  rivojlantirishga  psixotexnik 
mashqlar  tizimi  bilan  bog‘liq.  Respublikamizda  sharq  psixo- 
praktikasi  hamda  g'arbda  yaratilgan  va  moslashtirilgan  psixo- 
terapevtik  dasturlar  (geshtaltterapiya,  psixodramma,  transakt 
tahlili,  neyrolingvistik dasturlash va boshqalar) keng tarqalgan.
37

---

Psixopraktika  har  bir  turining  asosida  inson  hayotiga  yaqin 
bo‘lgan  holat  ma’lum  konseptual  tamoyillar  tizimi  yotadi  va 
ular muallifning shaxslararo munosabati va hayotni  kuzatishlari 
asosida  sodda  shaklda bayon  etiladi.
Asosiy  muammo  bo‘lmish  «Maktabga  qanday  psixologiya 
kerak?»  degan savolga to‘xtalamiz.  Psixolog  maktabga  ko‘proq 
foyda keltirishi va murakkab, hayotiy vaziyatlarda o‘qituvchilar, 
o‘quvchilar va  ota-onalarga  yordam  bera  olishi  uchun  qanday 
kasbiy  pozitsiyani  egallashi  kerak?
Bu  haqda  birgalikda  o ‘ylab  ko‘ramiz.  Tasawur  qiling, 
maktabga  nazariyotchi,  akademik  psixolog  yoki  tadqiqotchi 
psixolog keldi. Qanday holat yuz beradi? Nazariyotchi psixolog 
t a ’lim  va  tarbiyaning  m avhum ,  nazariyaga  asoslangan 
konsepsiyasini  yaratadi,  maktabda  seminarlar  tashkil  qiladi, 
har bir o ‘qituvchiga o‘qib chiqish uchun ilmiy adabiyotlaming 
uzun  ro‘yxatini  tavsiya  etadi,  pedagogik  jamoaga  murakkab 
nazariy  m a’ruzalar  o ‘qiydi.  K o‘p  o ‘tm asdan  nazariyotchi 
psixolog  «oliy  psixologiya»ga  befarq  bo‘lganligidan  o ‘qituv- 
chilardan xafa bo‘ladi,  o ‘qituvchilar bo‘Isa  sekin asta psixolog 
bilan  muloqotdan  qocha  boshlaydi,  chunki  ular bu  «oliy psi­
xologiya» o ‘qituvchi mehnatiga tegishli emasligini tushunadilar. 
Nazariyotchi psixologning maktabni kichik psixologiya institutiga 
aylantirishga urinishi  muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
0 ‘qituvchilar  maktabga  psixologiya  kerak  emas,  degan 
xulosaga keladilar.  Psixologlar bo‘Isa psixologik g'oyalami taig‘ib 
qilishga  hali  maktab  tayyor  emas,  degan  xulosa  chiqaradilar.
Bu  vaziyatda  nazariy  psixologiya  va  maktab  o ‘rtasida 
bog‘lanish  bo‘ladi.  Boshqa  vaziyatni  qarab  chiqamiz.
Maktabga  psixolog ishlash uchun  keldi.  U  o‘zining  «ish- 
chi  muammosini»  tanlaydi,  tadqiqot  obyektini  aniqlaydi, 
tajriba  qiladi,  murakkab  diagnostik  metodikalami  va  boshqa 
metodikalarini qo‘llaydi,  eksperimental material yig‘adi, ulami 
qayta ishlaydi va jumalga maqola yozadi.  Ko‘pincha o‘quvchilar 
va 
0
‘qituvchilar ishtirok etgan tatqiqot ishlari haqida m a’lumot 
berilmaydi. Agar psixolog  tadqiqot natijalari bo‘yicha maktabda 
m a’ruza  qilsa-da,  ko‘proq  «taraqqiyot  darajalari,  tadqiqot
38

---

metodlari»,  «korreksion bog‘lanishlar»  haqida to ‘xtalib  o‘tadi. 
Bunday  tahlilda  o‘qituvchilar  o ‘zlari  haqida  hech  narsa  bilib 
olmaydilar.
Psixolog  o ‘qituvchilar va  o‘quvchilar bilan  shaxsiy aloqa 
o ‘rnatmaydi.  Natijada o ‘quvchilar va o ‘qituvchilar turli tadqi- 
qotlarda  ishtirok  etishdan  qocha  boshlaydilar,  chunki  ular 
bularning  bari  o ‘quvchilarga  yoki  maktab  m a’muriyatiga 
kerakligini  tushunadilar.  Ular:  «Biz  inson  sifatida  psixologga 
kerak  emasmiz.  Biz  unga  faqat  tajriba  o ‘tkazish  uchun  k@- 
rakmiz»,—  deya boshlaydilar.  Keyin  nima  bo‘lishi  mumkin? 
Oxirida  psixolog  bu  maktabdan  ketadi,  eksperiment  o ‘tka- 
zishga  qulayroq  boshqa  maktabni  izlaydi:  uning  faoliyati 
kengayib  boradi,  maktablar  bo‘yicha  qiyosiy  tahlil  qilish 
uchun  imkoniyatlar  kengayadi.Maktabga  qanday  psixolog 
kerakligi  haqidagi  savol  hamon  ochiq  qolmoqda.  Eksperi­
mental  psixologiya  ham,  sof  nazariy  psixologiya  ham  mak­
tabga  kerak emas.
Qanday  psixologiya  maktabda  «yashab»  ketadi?  Qanday 
psixologiyani  maktab  o ‘zining  yaxshi  yordamchisi  sifatida 
quloch  ochib  kutib  oladi?
Maktabga pedagogik professional sohaga xizmat qiladigan 
amaliy psixologiya yo‘nalishi  hisoblanmish,  amaliy pedagogik 
psixologiya  kerak.  Psixologiya  tavsiyalari,  yordami,  qoilab- 
quvatlashi bilan o ‘qituvchilar va o‘quvchilaming hayotiga to‘liq 
kirib borishi kerak.  Sinflaming bo‘linishi,  dars jadvalini tuzish, 
o ‘quvchilarga  individual  yondashuv,  ta’lim,  o ‘quvchi  va  o ‘qi- 
tuvchilaming  shaxsiy  muloqoti,  bolalarning  qobiliyatlarini 
baholash,  korreksion  ishlar,  maktabdagi  nizolar  va  ularni 
boshqarish,  ota-onalar  bilan  suhbat  va  boshqa  ko‘pgina  sa- 
vollami  psixolog  hal  qilishi  lozim.  Bulardan  tashqari, 
0
‘qi- 
tuvchi  mehnatining  juda  og‘irligi  va  o‘quvchilarda  m a’lum 
his-tuyg‘ularning  mavjudligi  sababli  maktabda  psixoprak- 
tikaning u yoki bu texnikasi — o ‘qituvchilar va o‘quvchilaming 
ish  qobiliyatini  oshirishi  uchun,  reaksiya  (charchoq  va 
qo‘rqinch  holatlarini  yo‘qotish)  mashqlarini  qo‘llash  darkor.
39

---

Maktab  psixologi  —  bu  o‘qituvchilar  bilan  chiqisha  ola- 
digan,  pedagogik  jamoa  tomonidan  tan  olingan,  ota-onalar 
va  o‘quvchilar  orasida  kasbiy  obro‘ga  ega  bo'lgan  psixolog 
amaliyotchidir.  Unga  maktab  hayoti  yaqin  va  tushunarli,  u 
ko‘pgina psixologik-pedagogik jamoalar bilan shug‘ullanishga, 
psixodiagnostik  va  psixokorreksion  ish  usullarini  egallashga 
tayyor.  Boshqacha  aytganda,  maktab  psixologi  bu  har 
tomonlama etuk va bilimli  inson.
Agar  psixolog  nazariyotchi  —  psixologlaming  semi- 
narlariga doimo qatnashib,  turli xil psixologik assotsiatsiyalarga 
a’zo  bo‘lsa,  bulaming bari uning  mutaxassis  sifatida  o'sishiga, 
maktab hayotidagi odatiy faktlarga yangicha qarashning shakl- 
lanishiga  olib  keladi.  Maktab  psixologi  nashr qilingan  ishlami 
o ‘qib,  eksperimental tadqiqot natijalari bilan qiziqib tanishishi 
mumkin.  Maktab  amaliyotiga  yaqin  faktlarni  bilish  dunyo- 
qarashni  kengaytiradi,  maktabdagi  ishlami  va  o ‘z  muvaffa- 
qiyatlarini  to‘g‘ri  baholash  imkoniyatini  beradi.
Shunday  qilib,  psixologiya  maktabga  kerak.  Qanday  psi­
xologiya  degan  savol  tug‘iladi?  Turli  psixologiya  sohalaridan 
maktabda  amaliy  psixologiya  va  psixopraktika  ko‘proq  kerak. 
Nazariy va  eksperimental psixologiya maktabga  emas,  maktab 
psixologiga  mutaxassis  sifatida  o‘sishi  uchun  kerak.