Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

                           Organik cho’kindi tog’ jinslari   
 
8-jadval 
Tog’ 
jinsining 
nomi 
Rangi 
Ichki tuzulishi 
Tarkibi 
Xalq xo’jaligida 
ishlatilishi 
Ohaktosh – 
chig’anoqtosh 
Oq, kulrang 
G’ovaksimon 
Molyuska 
chig’anoqlari va 
mayda jonivorlar 
Ohak va sement 
olishda 
Marjonsifat 
ohaktosh 
Sariq, qizilroq 
Birtekis 
Bir biriga 
yopishib 
yashovchi dengiz 
hayvoni 
Ohak va sement 
olishda 
Mergel 
Oq, sariq, jigarrang 
sariq 
Birtekis 
Kalsiy va 
loyning (30-50) 
har xil 
qo’shimchalari 
Portlandsement 
Bo’r 
Oq, gohida 
kulrangroq, 
sarg’imtir, 
ko’kimtir 
G’ovaksimon 
Juda mayda 
chig’anoqdan, 
kaltsit va dengiz 
o’tlaridan iborat 
Sement olishda, 
ohaklashda, 
yozishda 
 
Torf 
Qo’ng’ir-jigarrang, 
qora 
G’ovaksimon 
 
 
Yoqilg’i sifatida, 
o’g’it. 

---

73 
 
 
Ko’mir 
To’q qo’ng’ir, qora 
Birtekis 
 
Uglerod 
aralashmasi va 
ularning 
hosilalari 
 
 
 
 
 
 
Yoqilg’i sifatida, 
toshko’mir 
qatronini olishda 
Bitumlangan 
slanetslar 
To’q kulrang, 
qo’ng’ir 
Qavatlangan 
Yoqilg’i sifatida 
va kimyo 
sanoatida 
Neft 
Oq, sariq, to’q 
jigarrang 
Suyuqlik 
Yonuvchi, 
yog’lovchi 
mahsulot sifatida 
va bitum olinadi 
Asfalt (Nefni 
oksidlangan 
mahsuloti) 
Qo’ng’ir-qora 
Zich 
Tabiiy bitum 
olishda 
Diatomit 
Oq, sariq, qo’ng’ir 
Yupqa-
g’ovaksimon 
Diatomitli suv 
o’tlarining 
yig’ilmasi 
Sement sanoatida 
gidravlik 
qo’shimcha 
sifatida 
ishlatiladi 
Trepel 
Oq, sariq, qo’ng’ir 
G’ovaksimon 
Diatomitli suv 
o’tlarining 
yig’ilmasi 
Sement sanoatida 
gidravlik 
qo’shimcha 
sifatida 
ishlatiladi 
Opoka 
Kulrang, 
havorangroq, 
kulrang- qora, sariq 
G’ovaksimon 
Qayta 
kristallngan 
diotomit bilan 
trpel 
Sement sanoatida 
gidravlik 
qo’shimcha 
sifatida 
ishlatiladi 
 
 
Torf
 – yarmi chirigan o’simlik qoldiqlaridan tashkil topgan qo’ng’ir yoki 
qora rangdagi tog’ jinsi. Torf namligi katta bo’lgan yerlarda ko’pincha suv tagida 
hosil  bo’ladi  (botqoq  yerlarida).  Torfning  g’ovakligi  va  namligi  katta,  kuch 
ta’sirida juda ko’p siqiladi. Tabiatda qavat - qavat bo’lib yotadi.  

---

74 
 
 
 
Organik  yo’l  bilan  hosil  bo’lgan  cho’kindi  tog’  jinslariga  yana  ko’mir, 
neft, yonuvchi slanetslarni ham kiritish mumkin. Bu tog’ jinslari foydali qazilmalar 
hisoblanib, inshootning zamini sifatida ishlatilmaydi.  
 
 
23-rasm. Toshko’mir 
 
Tabiatda  ko’pincha  organik  va  kimyoviy  yo’l  bilan  hosil  bo’lgan 
cho’kindi tog’ jinslarini birgalikda uchratish mumkin.  
 
10-§. Metamorfik tog’ jinslari. 
 
“Metamorfizm”  lotincha  so’z  bo’lib,u  “o’zgargan”  degan  ma’noni 
anglatadi.  Metamorfik  tog’  jinslari  magmatik  cho’kindi  tog’  jinslarining  yuqori 
bosim harorat, har xil eritmalar va gazlar ta’sirida hosil bo’ladi.  
 
Metamorfizm jarayoni 3 turga bo’linadi: 
1.
 
Kontakt metamorfizm  
2.
 
Dinamometamorfizm 
3.
 
Regional metamorfizm 
 
Kontakt  metamorfizm.
  Yer  qobig’idan  magma  otilib  chiqayotgan 
vaqtdan oldin hosil bo’lgan tog’ jinslariga yuqori harorat, gaz va mineral eritmalar 
ta’sir  etib  uni  o’zgartirish  jarayonidir.  Bu  metamorfizm  boshqa  turlardan  farqli 
o’laroq kuchsiz bosim ta’sirida yuz beradi. Kontakt metamorfizm qumli- gilli tog’ 
jinslari rogoviklarga, cho’kindi karbonatli tog’ jinslari marmarga aylanadi. Kontakt 

---

75 
 
 
metamorfizm  faqat  magma  otilayotgan  joyga  xos  jarayon  bo’lib,  uning  tarqalishi 
bir necha kilometrga borishi mumkin. 
 
Dinamometamorfizm
  –  tog’  jinslariga  juda  katta  yuqori  bosim,  harorat 
ta’sir etganda ya’ni tog’ hosil bo’lish jarayonida ro’y beradi. Bu jarayon natijasida 
ko’pincha gilli slanetslar hosil bo’ladi.