Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

Zichlash – 
bu jarayon gruntning quruq holdagi zichligini oshirish maqsadida 
grunt tarkibidagi qattiq donalarni zichlashdan iborat. 1933 yilda Rolf Proktor (Rolf 
Proctor)  Los–Anjelesdagi  suv  o’tkazgich  va  suv  o’tkazgich  stansiyalar  byurosida 
laboratoriya tajribasini ishlab chiqqan bo’lib, bu tajriba Proktora testi deb yuritiladi 
va u platinadagi  gruntlarni zichlashda, ularga kerakli suv  o’tkazmaydigan holatini 
va  muvozanatni  berishiga  asoslangan.  Tarkibida  turli  xil  namligi  bo’lgan  200 
xildagi  gruntlar  zichlanganda,  bunda  laboratoriya  zichlashdagi  energiyadan 
foydalanilganda,  suvning  bog‘lovchi  sifatida  xarakterlashini  Proktor  ko’rsatgan, 
natijada  grunt  zarralari  bir–biriga  yaqinlashadi  va  suv  ma’lum  miqdorgacha 
ko’payganda uning zichligi eng yuqori qiymatga yetadi va bu nuqtadan keyin yana 
zichlik kamayadi. Faqatgina zichlangan gruntda kam miqdordagina havo qolishi va 
namlik  miqdori  gruntning  eng  yuqori  zichligigacha  oshirish  kerakligi  sababli  bu 
namlikni Proktor “Optimal namlik yoki eng qulay bo’lgan namlik” deb atadi. Vaqt 
o’tishi  bilan  bu  laboratoriya  tajribasi  ko’pgina  mamlakatlarda  ishlab  chiqildi  va 

---

178 
 
 
grunt  tarkibidagi  namlik  va  zichlik  orasidagi  bog‘liqlik  baholandi.  Bu  Britaniya 
variantini  bajarishda  hajmi  1l,  diametri  105  mm,  yoki  Kaliforiniya  podshipnigi 
(CBR)  diametri  152  mm  bo’lgan  metall  silindrga  havoda  quritilgan  gruntdan 
to’lg‘izilib, so’ngra zichlanadi. 
 
Proktorning standart sinovida uchta qavatdagi gruntlar qavat qalinligi 300 mm 
dagi har bir qavat 27 ta zarb beriladi yoki shakl CBR da 62 ta zarba bilan har 300 
mm dan zichlanadi.  
 
Proktorning  modellashtirish  tajribasida  zichlovchi  kuch  kattalashtirilib, 
zichlovchini  diametri  50  mm  va  og‘irligi  4.5  kg  grunt  qalinligini  450  mm  zarba 
miqdori  o’zgarmagan  holda,  ya’ni  standart  tajribasidagidek  har  biri  5  qavatdan 
iborat,  Press  shakli  o’zgarmagan  holda  tajriba  o’tkaziladi.  Zichlangandan  so’ng 
ortiqcha  grunt  ustki  qismidan  olib  tashlanib,  so’ngra  grunt  og‘irligi  tortib  olinadi 
va  uning  xajmi,  namligidagi  zichligi  grunt  og‘irligining  shakl  hajmiga  nisbatan 
hisoblanadi. So’ngra grunt namligini aniqlash uchun undan namuna olib 110 
0
Cda 
pechda  quritiladi.  So’ngra  shakldagi  grunt  olib  tashlanib,  yangi  havoda  quritilgan 
gruntdan  namuna  olinib  unga  yana  suv  miqdori  ko’paytirilib,  yangi  namuna  hosil 
qilinadi  va  tajriba  yuqoridagidek  qaytariladi.  Namunalarni  tayyorlash  shunday 
davom  ettiriladiki,  toki  zichlangan  grunt  miqdori  oldingi  o’lchanganidan  kam 
bo’lmaguncha har bir namunaning xajmiy og‘irligi va namligi ma’lum bo’lgandan 
so’ng va ularni quruq zichligi ushbu ifoda orqali aniqlanadi: 
 
 
 
 
bu erda: 
P
d
 – quruq grunt zichligi (Mg/m
3
); 
W – namunaning namligi (%). 

---

179 
 
 
 
63-rasm. Har xil kompakt harakatlarda namlik-zichlik munosabatlari 
 
Agar quruq gruntzichligi chizmaga o’tkazilganda ma’lum namlikdagi, u holda 
64-rasmda keltirilgan chizmaga, ya’ni P
d 
= f(W) asosan eng qulay bo’lgan namlik 
ya’ni  optimal  namligi  eng  katta  qiymatiga  mos  keladigan  namlik  miqdori 
aniqlanadi.  
 
Yuqoridagi  chizmada  0.5  va  10  %  g‘ovakligi  bo’lgan  gruntlarning  egri 
chizig‘I ham ko’rsatilgan, ya’ni quyidagi hisoblash natijasida: 
 
P
d
 = [1 – (
) ][() + (
)] 
 
bu yerda: 
P
d
 – quruq grunt zichligi (Mg/m
3
); 
P
s
 – zarralar zichligi (Mg/m
3
); 
P
w
 – suvning zichlik (Mg/m
3
) miqdori 1 ga teng deb olinadi; 
n
a
  –  g‘ovaklarning  hajmi,  gruntning  umumiy  g‘ovakligiga  nisbatan  aniqlangan  % 
miqdori; 
N – grunt namligi (%). 
 
18-jadvalda  Proktor  tajribasining  turli  gruntlarda  o’tkazilgan  natijalari 
keltirilgan.  Shuni  ko’rsatib  o’tish  lozimki,  yuqori  zichlash,  modellashtirilgan 

---

180 
 
 
tajribani  qo’llaganda,  og‘ir  va  loyli  glinalarda  ularning  quruq  zichligini  katta 
miqdorda  oshishi  va  optimal  namlikni  keskin  kamayishi,  qaysiki  grunt  tarkibida 
g‘ovaklik miqdori katta bo’lganda, bu tajriba katta ta’sirga ega bo’lgan. G‘ovaklik 
kam  bo’lganda  zichlanish  miqdori  kam  bo’lsa  ham  zichlanish  darajasi  yuqori 
bo’lishi 18-jadvalda ko’rsatilgan bo’lib, unda quruq gruntning zichligi oshib boradi 
va optimal darajaga yetadi. 
 
Turli gruntlar uchun standart va modellashgan Proktor solishtirilishi natijalari 
keltirilgan.  
18- jadval 
Gruntturi 
Standart sinovi 
Proktorli 
Modellashtirilgan proktor 
sinovi 
Quruq grunt 
zichligining 
eng katta 
qiymati 
(Mg/m
3
) 
Optimal 
namlik 
% 
Quruq grunt 
zichligining 
eng katta 
qiymati 
(Mg/m
3
) 
Optimal 
namlik 
% 
Og‘irglina 
Changliglina 
Qumliglina 
Qum 
Shag‘alli-
qumliglina 
1.555 
1.670 
1.845 
1.940 
2.070 
28 
21 
14 
11 
9 
0.320 
0.275 
0.210 
0.145 
0.130 
-10 
-9 
-3 
-2 
-1 
 
 
 
Grunt  namligi  kamayganda  grunt  plastikligi  kamayadi  va  sochiluvchan 
holatga o’tadi. Shunga qaramay granulometrik tarkibi bir xil bo’lgan mayda qumli 
gruntlar, qaysiki bir xil donalar  orasidagi  g‘ovaklik ko’p bo’lib, optimal namlikda 
grunt quruq zichliging qiymati katta bo’lmaydi. Shuningdek, ulardan suv o’tkazish 
qobiliyati  yuqori  bo’lganligi  sababli  optimal  namlikni  aniqlash  qiyin  bo’ladi. 
Shunga  qaramay,  Proktor  tajribasi  gruntlarni  zichlashdagi  namlik  o’zgarishi 

---

181 
 
 
bo’yicha foydali ko’rsatmalarni berish bilan birga, tarkibida  oz miqdorda glina va 
loy  bo’lgan  donador  gruntlarning  zichlanishini  aniqlashda  nisbatan  yomon 
yo’naltiruvchi  bo’lib  xizmat  qiladi.  Masalan,  mayda  donali  toza  shag‘al  yoki 
saralangan toza qumlarda bu holatni ko’rish mumkin. Shu sababli Britaniyada eng 
katta  o’lchami  37.5  mm  bo’lgan  gruntlar  uchun  tebranuvchi  bolg‘a  usuli  ishlab 
chiqilgan. Bu tajriba tebranma elektr bolg‘asi bo’lib, quvvati 600 – 750 Vt, shakli 
CBR bo’lib, 42 quvvatli nam gruntlarni zichlashda qo’llanadi, (har bir qavat 60 sek 
davomida  tebratiladi).  Umumiy  zichlanishda  umumiy  pasayib  boruvchi  bosim 
miqdori  300  dan  400  N  gacha  bo’ladi.  Bolg‘aning  zichlovchi  panjasida  dumaloq 
asosi  bo’lib,  shakl  yuzasini  to’laligicha  berkitadi  va  tekis  yuza  hosil  qiladi. 
Zichlangandan  so’ng  namunaning  balandligi  127  va  133  mm  orasida  bo’lishi 
kerak. Nam yoki sochiluvchan zichlik - 
quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: 
 
 
 
 
Gruntning  namligini  o’zgartirib,  grunt  namligi  va  quruq  grunt  zichligi 
orasidagi bog‘liqlik aniqlanadi, natijada optimal namlik va  grunt skeletining ziligi 
aniqlanadi.  
 
Nazariy  jihatdan  grunt  skeletining  katta  qiymati  gruntning  solishtirma 
og‘irligi 2.70 mg/m
3 
bo’lganda namoyon bo’ladi. Bu  esa grunt donalari bir–biriga 
tekkanda  namoyon  bo’ladi.  Grunt  zarralari  shakli  va  o’lchami  turlicha  bo’lganligi 
sababli  ularda  har  doim  ma’lum  g‘ovaklik  mavjud  bo’lganligi  sababli  bu  holatga 
erishish mumkin emas.  
 
Yaxshi  zichlangan  zich  shag‘alli  aralashma  skeleti  zichligining  eng  katta 
qiymatigacha  zichlangan  bo’lishi  optimal  namlik  miqdorida  va  undagi  g‘ovaklik 
5–10  %  bo’lishi  mumkin,  Shu  bilan  birga  bir  xil  saralangan  qumlar  va  shag‘alda 
esa  g‘ovaklik  miqdori  10–15  %  ni  tashkil  qiladi.  Gruntlar,  ko’pincha,  skeleti 

---

182 
 
 
zichligi  ularning  nazariy  zichligini  50–60  %ini  tashkil  etsa,  torf  va  loyda  bu 
kattalik 15 % bo’ladi.  
 
Zichlikni  aniqlash  tajribasi  gruntlarni  yer  ishlarida  zichlash  uchun 
mo’ljallangan.  Tajribadan  maqsad  shuki,  gruntlarning  siljishga  mustahkamligi, 
grunt  skeletining  zichligi  oshishi  bilan,  kuch  qaysiki  laboratoriya  tajribasidan 
tatbiq  qilingan  va  joylarda  aniq  qurilish  asboblari  orqali  aniqlangan  ma’lumotlar 
bir–biriga yaqindir.  
 
Shuningdek,  ko’pincha  grunt  skeleti  zichligi  qiymatining  yer  ishlari  uchun 
talab etiladigan miqdori laboratoriya tajribasidan olingan zichligidan qancha foizda 
kerakligi  ko’rsatilib,  unda  optimal  namlikdagi  zichlash  uchun  berilgan  bosim 
ostida  skelet  zichligining  qiymati  keltiriladi.  Masalan,  modellashtirilgan  Proktor 
tajribasi  nisbiy  zichlash  natijasining  grunt  skeletining  donador  gruntlar  uchun90 
yoki  95%i,  mayda  zarrali  loy  va  glinalar  uchun  90  va  95  %i  olinadi.  Qoidaga 
binoan,  Proktor  tajribasi  natijasida  aniqlangan  optimal  namlik  miqdori,  gruntlarni 
zichlash  uchun  kerakli  namlik  darajasi  qo’llanma  hisoblanadi.  Qoidaga  asosan, 
Buyuk  Britaniyaning  iqlim  sharoiti  uchun,  agar  ularning  namligi  joyida  Proktor 
standart tajribasi asosida aniqlangan grunt skeleti zichligining 0.5–1.5 %ini tashkil 
etsa, u gruntni bir xil zichlash uchun qabul qilinadi. 
 
Agar kogezion gruntlar bo’lsa, dalada zichlash uchun plastiklik chegarasining 
1.2 martasi grunt namunasining yuqori chegarasini tashkil etadi.