Z. S. Ubaydullayeva, sh. R. Xalimova muhandislik geologiyasi va gruntlar

geosferalar
  deyiladi.  Yerning  tashqi  qobig’i  atmosfera  deb  atalib, 
uning qalinligi taxminan 20000 km ga teng. 

---

23 
 
 
Keyingi  qobiq  gidrosfera,  ya’ni  suv  qobig’i  bo’lib,  u  hamma  tabiiy  suvlarni 
dengiz,  okean,  ko’l,  daryo,  Arktika  va  Atlantika  muzliklarini  o’z  ichiga  oladi. 
Boshqa  geosferalardan  farqli  o’laroq  gidrosfera  Yer  sharining  hammasini  o’rab 
turmaydi. U Yer ustining 70.8% ini qoplagan. Okeanning  o’rtacha chuqurligi 3.75 
km, eng chuqur joyi 11.5 km bo’lib, bu Marian pasttekisligidir.  
Yerning  ustki  qattiq  qobig’i 
litosfera
  deb  ataladi.  Litosferaning  usti  juda 
notekis  bo’lib,  undagi  baland  joyi–Everest    cho’qqisi  dengiz  sathidan  8.9  km 
balandlikdadir. 
Litosfera  3ta  qavatdan  iborat,  uning  birinchi  qavati  Yer  qobig’i  deb  ataladi. 
Quruqlikda bu qavat qalinligi 25-30 km bo’lib, okean tagida o’rtacha 0.3 – 0.5 km 
ga teng. 
O’rta  qavat  granit  deb  atalib,  bu  qavat  granit,  gneys  va  boshqa  metamorfik 
tog’  jinslaridan  tashkil  topgan.  Cho’kindi  tog’  jinslariga  nisbatan  katta  zichlikka 
ega.  Quruqlikda  bu  qavatning  qalinligi  30-40  km,  okeanda  esa  bu  qavat 
bo’lmasligi  bilan  tavsiflanadi.  Granit  qavatda  seysmik  to’lqinlar  (quruqlikda) 
o’rtacha 5,5 - 6,5 km/sek, okean tagida esa 4,5 - 5,5 km/sek ni tashkil qiladi. 
Litosferaning pastki qavati 
bazalt qavati
 deb ataladi. Bu qavat yuqoridagi ikki 
qavatdan  yer  yuzasida  uchramasligi  bilan  farq  qiladi.  Bu  qatlamning  qalinligi 
quruqlikda 10-15 dan 25-40 km,  okean  tagida 5,5 km  ga  teng. Bo’ylama seysmik 
to’lqinning  tezligi  bu  qatlamda  6,5-7,1  km/sek.  Litosfera  qobig’idan  so’ng  2900 
km  chuqurlikkacha  Yer  mantiyasi  joylashgan.  Mantiya,  o’z  navbatida,  yuqori 
mantiya, o’rta mantiya va quyi mantiyaga bo’linadi.  
Yuqori  mantiya  35  km  dan  500  kmgacha  chuqurlikda  joylashgan  bo’lib, 
asosan  kremniy,  magniy  elementlaridan  tashkil  topgan.  Uning  zichligi  materiklar 
ostida 2.9 gr/sm
3
 va okean tubida 3,0 gr/sm
3
. 
O’rta mantiya 300 km quruqlikdan 950 km gacha joylashgan. Uning tarkibida 
kislorod, kremniy, xrom, temir va magniy elementlari bo’lib, zichligi 4,5gr/sm
3
. 
Quyi  mantiya  950-2900  km  chuqurlikda  joylashgan.  Zichligi  5,9  gr/sm
3
  ga 
teng, tarkibida nikel, temir, magniy va kremniy elementlari bo’ladi. 

---

24 
 
 
Yer  yadrosi  2900  km  chuqurlikdan  boshlanib,  uning  tarkibida  temir,  nikel 
elementlari mavjud. Yadroning  radiusi 3500 km  ga, zichligi 10-20  gr/sm
3
 ga teng 
(1-rasm). 
 
 
 
 
 
 
5-rasm  Yerning ichki tuzilishi