|
4.2. Metallar, tasnifi, tibbiyotda ishlatilishi
Metallshunoslik
— metallar va qotishmalaming tarkibiy tuzilishi
ham da xossalari haqidagi fan boMib, u katta muvaffaqiyatlarga
erishdi: bugungi kunda oldindan ko ‘zlangan xossalarga ega
qotishmalarni hosil qilishi mumkin. Qotishmalar 2 ta katta guruhga
boMinadi:
1
) asosini tem ir tashkil etadigan qotishmalar — qora metallar;
2
) boshqa m etallar, ya’ni rangli metallar.
Qora metallar
— asboblar, uskunalar, mexanizmlarni yasash
uchun asosiy ashyolar. Uglerod bilan tem ir qotishmalari, qora
metallar,
po‘la tv
a cAo'jwilarga boMinadi. Qotishmada 2 foizgacha
uglerod boMsa, bunday qotishmani
po‘lat
deb ataladi. Agar uglerod
miqdori ko‘p boMsa, yani 2 % dan ortsa, bunday qotishma
cho‘yan
deyiladi. PoMatlar qizitilganda egiluvchan holga kelib, bolg‘alanish
xossasiga ega boMadi. Yuqori h aro ratd a ch o ‘yanlar eriydi va
ulardan faqat quyish yoMi bilan buy u m lar yasash m um kin.
C ho‘yan va boshqa qotishm alardan tibbiy asbob-uskunalarning
asos qismlarini yasash mumkin: tibbiy kursilar, kursilar asoslari,
asboblar va apparatlar ustunlari (oyoqlari) ning ulanadigan joylari
— oshiq-moshiqlari, poMatdan ko‘plab tibbiy asboblar va apparat-
lam ing qismlari yasaladi.
PoMatni konstruksion (m ashina) va asbobsoz turlarga boMish
maqsadga muvofiqdir. Konstruksion poMatda uglerod miqdori 0,5
% gacha, asbob yasaladigan poMatda esa 0,7
%
gacha va undan
ortiq boMadi. Oxirgi poMatdan turli asboblar tayyorlanadi. Tibbiy
buyumlar yasash uchun faqat uglerodli, odatdagi poMatlarda zararli
aralashm alar — oltingugurt va fosfor kam boMganligi bilan farq
qiladigan sifatli poMatlar ishlatiladi. PoMatga boshqa kom ponentlar
aralashtirib legirlangan — metallga boshqa metall q o ‘shib, fizik-
57
kimyoviy xususiyatlari yaxshilangan po ‘lat hosil qilinadi. Po‘latga
13—18 % xrom qo ‘shilib, uning zanglashga nisbatan chidamliligi
keskin orttiriladi. Bunday poMatlar
zanglamaydigan p o ‘latlar
deyiladi.
Uglerodli poMatlarning xususiyatlari ularning tarkibidagi
uglerodning m iqdoriga bogMiq. PoMatning tarkibida uglerod
qanchalik ko‘p boMsa, uning mustahkamligi shunchalik yuqori
boMadi. B unday poMatdan jarro h lik asboblari tayyorlanadi.
PoMatlarning 15, 30, 45 rusumlarida tegishlicha 0,15%, 0,3%,
0,45
%
uglerod boMsa, ulardan asboblaming tutqichlari, murvatlari
tayyorlanadi.
Jarrohlik asboblarini tayyorlashda rusumlari U7A, U8A,
U 10A va U 12A boMgan sifatli asbobsoz poMatlar ishlatiladi. Mazkur
rusumlaming belgilaridagi raqam 10 dan 1 qismi uglerod ekanligini,
“A” harfi esa sifatli poMatning oddiy poMatdan farqini bildiradi.
Zanglamaydigan p o ‘latlar
— uglerodli poMatlar korroziya
(zanglash) ga moyil boMmaydi. Shu bois ulardan yasalgan tibbiy
asboblar nikel yoki xrom qatlami bilan qoplanadi. Zanglamaydigan
poMatlami 2 toifada tayyorlanadi: toblanadigan va toblanmaydigan.
Toblanadigan poMatlar xromli 20x 13, Zx 13, 40x 13 rusumli boMib,
bunda 0,20 poMatdagi uglerod miqdorini anglatadi; 13 — foizda
xrom miqdoridir. Ushbu rusumli asboblarning zanglamasligi uchun
2
ta shartni bajarish zarur: asbob toblangan va yaxshi sayqallangan
boMishi lozim.
Tibbiy asboblami ishlab chiqarishda boshqa Iegirlangan poMatlar
ham ishlatiladi: xromli 9x18 rusumli poMat (9 % — uglerod va 18 %
— xrom) — neyrojarrohlik va oftalm ologiyada ishlatiladigan
kesuvchi asboblarni yasash uchun zarur.
Tibbiy ignalaming ayrim turlarini tayyorlash uchun mutlaqo
zanglam aydigan, yuqori m ustahkam lik va chidam lilikka ega
36NXT10 rusum ( 36 % nikel, 11,5 — 13 — xrom, 3 % ga yaqin
titan, 1 % dan aluminiy va marganes) ga ega boMgan qotishm a
ishlatiladi, qotishm ada tem ir yarmidan ozroq, shuning uchun u
presezion qotishm alar toifasiga kiradi (ГОСТ 10994-74).
Cho‘yanlar — 2 %
dan ortiq uglerodga ega boMgan tem ir
qotishma. Tibbiy asbob-uskuna uchun 2,6—2,9 % li uglerodga
58
ega b o ‘lgan c h o ‘yanlar ishlatiladi. C h o ‘yandan kursilarning
asoslari, krestovinalar, ustunlam ing asoslari va boshqa narsalar
yasaladi. C h o ‘yan mustahkamligi undagi kremniy miqdoriga
bog‘liq. C ho'yan bronzaga nisbatan 5 karra arzon, bu esa juda
muhim. Narxi baland bo ‘lmagan, eng murakkab qismlami quyish
imkonini beradigan yaxshi quyma va bardoshliligi sifatlariga ega
ch o ‘yan tibbiy uskunalar tayyorlashda keng ishlatiladi.
Rangli metallar.
Tibbiy asbob-uskuna va jihozlarni yasashda
mis qotishm alari o ‘zining omm aviyligi bilan ajralib turadi.
Aluminiy, magniy, nikel va xrom qotishmalari ham ayrim hollarda
ishlatiladi.
Mis yuksak egiluvchanlik sifatiga ega, oson qoliplanadi,
cho‘ziladi, payvandlanadi, yuqori issiqlik va elektr o ‘tkazuvchan-
ligi, kam oksidlanish qobiliyatiga egadir. Natijada u elektr asbob-
uskuna, term ostatlarda, suv va bug4 taqsim oti arm aturalarida
ko‘proq ishlatiladi. O rganizm to'qim alariga bevosita bog'liq
asboblar uchun nikel qoplamali mis ishlatiladi, chunki uni zanglashi
natijasida zaharli m odda — misning suvda oksidlanishi kuzatiladi.
99,9 % li M l rusumli mis yumshoq zondlar va qoshiqlaryasashda
ishlatiladi.
Misning rux bilan aralashgan qotishmasi — latun (jez) keng
ishlatiladi. Tibbiy asboblarini yasashda latunning 2 ta rusumi
ishlatiladi: L62 va LS59-1.
L62 rusumli latun 62 % ga yaqin misga ega (qolgan qismi —
rux). Latun sovuq holatda egiluvchan bo‘lib, sterilizatorlar, bujlar,
kateterlar, zondlar, m om iq tutqichlam i tayyorlashda ishlatiladi.
Latun LS59-1 o'rtach a 59 % mis va 1 % q o ‘rg‘oshinga ega
(qolgani — rux) va shprislar arm aturasi, ignalam ing kanyullari
va troakarlar yasashda ishlatiladi.
Latundan tayyorlangan asboblam i zanglashdan saqlash uchun
ularning usti rux va mis qotishm asi (18—20 %), nikel va kobalt
(nikel + kobalt 13,5— 16,5 %), ya’ni maxsus jezlarga mansub
neyzilbeig deb ataladigan qotishma bilan qoplanadi. Neyzilbergdan
traxeotom ik naychalar, kanyullar, ko‘z qoshiqchalari, Voyachek
zondlari tayyorlanadi.
59
Tibbiyot apparatlarini ishlab chiqarishda aluminiy va uning
qotishm alari — duralum iniy ham da silum in keng ishlatiladi,
shuningdek nodir m etallar — kumush va platina ham ishlatiladi.
K um ushdan oftalm ologik asboblar, platinadan ayrim ignalar
tayyorlanadi.
Niobiy aralashtirilgan tantaldan tikuv apparatlar uchun halqa-
lar ko‘rinishidagi choklash ashyosi tayyorlanadi. Vitaliumdan
suyaklar ichiga o ‘rnatiladigan mixlar yasaladi.
Titan va titan qotishmalari bolalar jarrohligida, ko‘z asboblari
va ko‘zgular tayyorlashda ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
