Z. N. Yulchiyeva, N. A. Mirashirova, sh. D. Usmanova, G. G. Kuvandikova, I. N. Mustafaeva, D. F. Hamroqulova kasbiy psixologiya oliy texnik ta’lim yo’nalishlari uchun darslik Toshkent 2021

Shaxs shakllanishining turli bosqichlarida kasbiy o’zlikni anglash

Yoshi	Kasbiy shakllanish bosqichlari	Kasbiy o’zini anglash usullari
Maktabgacha bolalik (7 yoshgacha)		Kasbiy rolli uyinlar
Kichik maktab yoshi (11 yoshgacha)		Kasbiy induktsiyalar
O’smirlik davri (15 yoshgacha)	Birlamchi ambivalent optatsiya	Kasbiy xayollar
		Romantik kasbiy maksadlar
Erta yoshlik	Ikkilamchi realistik optatsiya	Kasbiy o`quv yo`nalishning vaziyatli tanlovi
		Kasbiy ta’lim va kasbiy tayyorgarlik tanlovi
Yoshlik (23 yoshgacha)	Kasbiy ta’lim va kasbiy tayyorgarlik	Kasbiy faoliyatda o’zlikni anglash
Yoshlik (27 yoshgacha)	Kasbiy moslashuv Kasbiy yunalganlikning mustaxkamligi	Birlamchi professionalizatsiya Mutaxassislik doirasida kasbiy o’zlikni anglash
Yetuklik davri (33 yoshgacha)	Ikkilamchi professionalizatsiya	Kasbiy o’zlikni anglash
Yetuklik (60 yoshgacha)	Kasbiy maxorat	Kasbiy madaniyatda o’zlikni anglash
Qarilik davri (70 yoshgacha)	Monitoring murabiylik	Ijtimoiy foydali va oilaviy maishiy xayotda o’zlikni anglash

Psixologiyada «shaxs» tushunchasi va shaxs ijtimoiylashuvi muammosi

«Shaxs» tushunchasi keng va ko’p qirralidir. Shaxsni u yoki bu yo’nalishda bir qator fanlar: falsafa, tarix, pedagogika, sotsiologiya, tibbiyot va psixologiya o’rganadi. Psixologiya fani boshqa fanlardan farqli o’laroq, shaxsning ichki dunyosini, boshqacha qilib aytganda, uning ruhiy jarayonlarini, hissiy- irodaviy holatlarini, individual psixologik xususiyatlarini tadqiq qiladi. Psixologiya fanida shaxs muammosini o’rganish bo’yicha turli nazariyalar mavjud bo’lib, ularga biogenetik, sotsiogenetik, psixogenetik, kognitivistik, psixoanalitik, bixevioristik kabi qarashlar, yondashuvlar qiradi.

Biogenetik nazariya negizida insonning biologik rivojlanishi bosh omil sifatida qabul qilingan bo’lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy xususiyat kasb etadi, ular bilan o’zaro aloqalar tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh maqsadi – biologik determinantlarga (aniqlovchilariga) qaratiladi va ularning mohiyatidan sotsial- psixologik xususiyatlar kelib chiqadi.

Taraqqiyot jarayonining o’zi avval biologik rivojlanishning universal bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi. Biogenetik qonuniyat F. Myuller va E. Gekkellar tomonidan kashf qilingan bo’lib, ular ushbu qonuniyat taraqqiyoti nazariyasini tashviqot qilish hamda antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o’ynagan. Biroq, inson organizmining individual va tarixiy taraqqiyoti munosabatlarini tushunti- rishda qo’pol xatolarga yo’l qo’yilgan. Jumladan, biogenetik qonuniyatga ko’ra, shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyat tarixiy taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g’oya yotadi.

Psixologiya tarixida biologizmning yaqqol ko’rinishi Z.Freydning shaxs talqinida o’z ifodasini topgan. Uning ta’limotiga binoan, shaxsning barcha xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan shartlangan, ayniqsa, u jinsiy (seksual) maylga (libidoga) bog’liqdir. Bunga o’xshash biologizatorlik omillari inson xulqini

belgilovchi birdan-bir mezon yoki betakror turtki vazifasini bajara olmaydi.