Z. N. Yulchiyeva kasbiy psixologiya

4.
 
Muhandis xodimlar faoliyati samaradorligini oshirishda 
hissiy-irodaviy va shaxsiy fazilatlarning o‘rni 
 
Muhandis xodimlar kasbiy faoliyatlarida turli voqea-hodisalarga 
nisbatan muayyan munosabatlarini bildirib, u yoki bu tarzda 
hissiyotlarini namoyon etadilar. Xodim psixologiyasida namoyon 

---

55 
bo‘ladigan bunday ruhiy holatlar voqealikda sodir etilgan hodisalar 
ta’siri natijasidir. Bu esa, o‘z navbatida, xodimning o‘ziga xos 
individual psixologik xususiyatlarini bildiradi va u haqidagi 
birlamchi tasavvurlarni bilishga yordam beradi. 
Jahon psixologiyasida «hissiyot» bilan «emotsiya» atamalari bir 
xil ma’noda ishlatiladi. Lekin ularni aynan bir xil holat deb 
tushunish noto‘g‘ridir. Odatda, tashqi alomatlari yaqqol namoyon 
bo‘ladigan his-tuyg‘ularni ichki kechinmalarda ifodalanishdan 
iborat psixik jarayon yuzaga kelishining aniq shaklini emotsiya deb 
atash maqsadga muvofiqdir. Masalan, ranglarning o‘zgarishi, yuz-
larning tabassumi, lablarning titrashi, ko‘zlarning yarqirashi, kulgi, 
yig‘i, g‘amginlik, ikkilanish, sarosima va boshqalar emotsiyaning 
ifodasidir. Lekin vatanparvarlik, javobgarlik, mas’uliyat, vijdon, 
mehr-oqibat, sevgi-muhabbat singari yuksak xislatlarni emotsiya 
tarkibiga kiritish g‘ayritabiiy hisoblanadi. Ularning eng muhim farqi 
shundaki, biri (hissiyot) ijtimoiy, ikkinchisi (emotsiya) individual, 
xususiy ahamiyat kasb etadi. 
Shu ma’noda hissiyot shaxs hayotiy faoliyatining muhim 
jabhasi bo‘lib, inson emotsional holatining rang-barangligi, ko‘p 
qirraligini bildiradi. Hissiy ton (tus) (yunoncha «tonos» – zo‘riqish, 
urg‘u berish ma’nosini bildiradi), emotsiyalar (lotincha «emovere»
– qo‘zg‘atish, hayajonlash demak), affektlar (lotincha 
«affectus» – ruhiy hayajon, shijoat, ehtiros ma’nosini anglatadi), 
stress (inglizcha «stress» – zo‘riqish degani), frustratsiya 
(
frustratsion 
– rejalarning barbod bo‘lishi, maqsadga erisha 
olmaslik) va kayfiyat kabi tushunchalar shular jumlasidandir. 
Kishi idrok etishi, xotirlash, xayol surish va fikrlash 
jarayonlarida faqat voqealikni bilib qolmay, balki hayotdagi u yoki 
bu narsalarga qaysidir ma’noda munosabat bildiradi, ularga nisbatan 
u yoki bu tarzda hissiyotlar paydo bo‘ladi. 
Hissiyot 
– kishining hayotida yuz berayotgan voqealarga yoki 
nima bilan mashg‘ul bo‘layotganiga nisbatan o‘ziga turli shaklda 
bildiradigan ichki munosabati. 
Ehtiyojlarning qondirilishi yoki qondirilmasligi kishida turli xil 
o‘ziga xos kechinmalarni: emotsiya, affekt (hissiy bo‘ronlar), 

---

56 
kayfiyat, kuchli hayajonlanish (stress) holatlarini va his- tuyg‘ularni 
hosil qiladi. 
Hissiyot aksariyat hollarda ruhiy jarayonning o‘ziga xos 
ko‘rinish sifatida faqat emotsional shaklda vujudga keladi. Shu 
o‘rinda hissiyot o‘zicha emas, balki bilishga intilayotgan, uni 
egallayotgan shaxsda ma’lum munosabatni namoyon qiluvchi 
narsalar, hodisalar va harakatlarning alohida xossasi, xususiyati 
ma’nosida gavdalanadi. Shuni alohida ta’kidlash o‘rinliki, ko‘rish, 
eshitish, hidlash, kinestetik (harakat) sezgi hamda idrokka taalluqli 
hissiyot muhim ahamiyatga ega. Masalan, xonalar, ish joyi, 
transport vositalarining rangi taassurotidan vujudga kelgan yoqimli 
yoki yoqimsiz hissiyot mehnat samaradorligiga, xizmatchilarning 
kayfiyatiga sezilarli ta’sir o‘tkazadi. Xotirjamlik, yoqimli musiqa, 
shaxslararo iliq munosabatlar, muomala, ahillik muvaffaqiyat 
kafolati, ijtimoiy taraqqiyot omili hisoblanadi. 
Emotsiya. 
Emotsional jarayonlar, holatlar yoki qisqacha aytganda, 
emotsiya hissiy kechinmalarning o‘ziga xos shakllaridan biri. 
Emotsiya u yoki bu hissiyotning inson tomonidan bevosita kechirilishi 
(kechishi) jarayonidan iborat. Masalan, shaxs tomonidan musiqani 
sevish emotsiyani vujudga keltirmaydi, balki buning uchun musiqani 
eshitish, ijrochi mahoratiga tasanno aytish, undan hayajonlanish yoki 
asar ijrosi yoqmasa, g‘azabli hissiy kechinma hosil bo‘lishi ijobiy 
yoxud salbiy emotsiya deyiladi. Qo‘rqinch, dahshat hissiy kechinma 
sifatida obyektlarga shaxsning munosabatini aks ettirib, turlicha 
shaklda namoyon bo‘lishi mumkin: odam dahshatdan qochadi, 
qo‘rquvdan serrayib qoladi, o‘zini idora qila olmay har tomonga uradi, 
hatto, xavf-xatarga ham o‘zini tashlashi mumkin. 
Ba’zi holatlarda emotsiya ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. U 
xatti-harakatga, fikr-mulohaza bildirishga turtki beradigan kuch 
bo‘lib, shijoatni oshirib yuboradi va bu holat