Z. Mamadiyarov, A. Norov, O‘. Haydarov

3.2. Markaziy bank faoliyatining maqsadi va vazifalari. 
Markaziy bankning tashkiliy tuzilishi 
Odatda Markaziy bank – bu davlat banki, masalan, Angliya 
banki, Fransiya banki, Bundes bank, Yaponiya banki, Shvetsariya 
milliy banki, Finlyandiya banki va boshqa yagona banklardan 
tashkil topadi. Biroq, AQSh Markaziy bank 12 hududiy Federal 
banklardan, ya’ni federal zaxira tizimi (FRS) boshqaruv kengash 
tomonidan boshqariladigan bo‘limlardan iboratdir.
Markaziy bank kapitaliga bo‘lgan mulk shakliga ko‘ra ular 
Davlat (kapital davlatga tegishli) aksioner va aralash kapitalli 
turlariga bo‘linadi.
Ba’zi Markaziy banklar Davlat banklari ko‘rinishlarida 
shakllanadilar. Ularga Nemis Federal Banki (Germaniya Buides 
banki) 1957-yilda Rexs bankning davomchisi (1975-yilda paydo 
bo‘lgan) sifatida shakllandi. Ba’zi Markaziy banklar – oldin 
xususiy bank masalan, Angliya banki (1694), Fransiya banklari 
(1800) sifatida keyinchalik esa milliylashtirilib davlat bankiga 
aylantirilgan. 
Aksioner turidagi Markaziy bank qatoriga AQSh FRT 
(Federal Rezerv tizimi) kiritish mumkin. FRS 1913-yildagi 
Federal Rezerv asosida paydo bo‘lgan aralash turdagi Markaziy 
banklar jumlasiga kapitalida davlat, aksioner va xususiy va kapital 
ishtirok etgan banklar kiradi. Bu guruhlar qatoriga kiruvchi 
Yaponiya banklar (1882-y.) misol qilinib keltirilishi mumkin. 
Qonun bo‘yicha 1942-yilda 55% ustav kapitali davlatga 
tegishlidir. Deyarli barcha mamlakatlarda Markaziy bank huquqiy 
me’yorlarini tartibga soluvchi, aniqlovchi (belgilovchi) qonunlar 
mavjuddir. Turli mamlakatlarda Markaziy banklarga turli 
funksiyalarni belgilab berilishi mumkin. Lekin Markaziy bank 
doimo Davlat va bank belgilarini o‘zida mujassamlashtirgan 
Davlatning tartibga soluvchi organi bo‘lib qoladi.

---

45 
Mamlakatning Markaziy Banki – shu davlat bank tizimining 
asosiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Markaziy bank – birinchi o‘rinda 
davlat va iqtisodiyot o‘rtasida vositachi bo‘lib xizmat qiladi. 
Ammo Markaziy bank o‘z oldiga foyda olishni maqsad qilib 
qo‘ymaydi. 
Markaziy bankning asosiy maqsadi bo‘lib milliy valyuta 
kursini barqaror holatda saqlash va shu orqali mamlakat hududida 
baholar barqarorligini ta’minlash hisoblanadi.
1
Bugungi kunda har qanday davlatning moliya-kredit tizimida 
eng asosiy va muhim o‘rinni rasmiy pul-kredit siyosatini 
yurgizuvchi – Markaziy bank egallaydi. O‘z navbatida pul-kredit 
siyosati byudjet siyosati bilan birgalikda iqtisodiyotni butun 
mamlakat miqyosida tartibga solishning asosi bo‘lib hisoblanadi. 
Banklar paydo bo‘lishining boshlang‘ich davrlarida ular 
markaziy emissiya yoki tijorat banklari tariqasida yuzaga kelgan 
emas, ya’ni ular o‘rtasida hozirgidek bo‘linish bo‘lmagan. Bank 
ishi 
ivojlanishining 
birinchi 
bosqichlarida 
rivojlantan 
mamlakatlarda tijorat banklari kapitallarni yig‘ish maqsadida 
muomalaga banknotalar chiqarganlar. Banklarning yiriklashuvi, 
bank ishining rivojlanishi natijasida banknotalarni muomalaga 
chiqarish yirik tijorat banklar qo‘liga o‘ta borgan va keyinchalik 
biror yirik bank ixtiyoriga berilgan. Bu bank milliy yoki emission 
bank keyinchalik Markaziy bank deb atalgan. Markaziy bank ya’ni 
kredit tizimini boshqarib turuvchi, barcha banklar faoliyatini 
nazorat qilib turuvchi kredit instituti sifatida namoyon bo‘ladi. 
Jahon amaliyotida Markaziy banklar vujudga kelishining ikki 
asosiy yo‘li mavjud
.
Birinchi yo‘l – bu uzoq davr davomida tijorat banklarining 
rivojlanishi natijasida, ularni milliylashtirish yo‘li
bilan Markaziy 
banklarning tatqiq qilinishi. Bunga misol kilib Angliya bankini 
1844-yil, Fransiya bankini 1848-yil, Ispaniya banki 1874-yil, 
Germaniya Reyxsbanki 1875-yil, Italiyada 1893-yilda, Ispaniyada 
1874-yilda mavjud banklarning emission markaz sifatida faoliyat 
1
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risidagi qonun. Toshkent, 1995-yil, 21-dekabr. 

---

46 
ko‘rsatishga moslashganligini keltirish mumkin. 
Ikkinchi yo‘l – tashkil qilingadayoq Markaziy bank -emission 
markaz sifatida qabul qilingan banklar. Bunday banklarga 
AQSHning Federal banklari, 1913-yillarda ko‘pgina Lotin 
Amerika mamlakatlarda tashkil qilingan banklar, Avstriya banki 
va boshqalarni misol keltirish mumkin. 
AQShda Markaziy bank funksiyasini 12 federal rezerv 
bankdan iborat Federal Rezerv tizimi bajaradi. Federal rezerv 
banklar aksioner banklar bo‘lib, bu banklarning aksionerlari 
sifatida milliy tijorat banklari faoliyat ko‘rsatadi. Tijorat banklar 
aksioner sifatida dividend olishadi. Dividend miqdori 6% dan 
oshmasligi kerak. 
Markaziy banklar ijrochi tashkilotlar ta’sirisiz, o‘z faoliyatini 
olib borishlari kerak. 
Jahonda o‘z faoliyatini olib borishda eng mustaqil bo‘lgan 
banklardan biri bu Nemis Federal banki – Bundes bank 
hisoblanadi. Ba’zi bir davlatlarda Markaziy bank parlamentga 
hisobot beradi. Ko‘pgina hollarda Markaziy banklar o‘z 
faoliyatida mustaqil bo‘lsa-da, shu bilan birga davlat banki 
hisoblanadi: 
Markaziy bank quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: 
- banknotalar (naqd pullar) emissiyasi, 
- davlatning oltin-valyuta zaxiralarini saqlash, 
- pul-kredit siyosati instrumentlari yordamida iqtisodni 
muvofiqlashtirish, 
- kredit institutlari faoliyatini muvofiqlashtirish, 
- davlat banki sifatida faoliyat ko‘rsatish, 
- to‘lov-hisob munosabatlarini tashkil qilishni belgilab berish, 
- valyuta kursini muvofiqlashtirish. 
Jahonning barcha mamlakatlarida banknotalarni muomalaga 
chiqarish funksiyasi Markaziy banklarning asosiy funksiyalaridan 
biri hisoblanadi va u bu sohada monopol huquqqa ega. Kredit 
pullar Markaziy bank tomonidan qonunda belgilangan ravishda 
chiqariladi va Markaziy bank muomalaga chiqarilgan pullarning 
qaytib bankga kelib tushishi choralarini ishlab chiqishlari zarur. 

---

47 
Davlatning oltin-valyuta rezervlarini boshqarish funksiyasi. 
Markaziy Bank davlatning oltin, qimmatbaho metall va kamyob 
toshlarni valyuta zaxiralarini boshqaradi. Davlatning rasmiy oltin-
valyuta zaxiralari xalqaro hisob-kitoblarda aktivlar rezervi, hisob-
kitoblar bo‘yicha davlatning kafolatli sug‘urta fondi sifatida 
namoyon bo‘ladi. Odatda, mamlakat oltin zaxiralarining asosiy 
qismi Markaziy bank ixtiyoriga berilgan bo‘ladi. Ba’zi davlatlarda 
oltin zaxiralar moliya vazirligi ixtiyorida bo‘lib, markaziy bank 
oltin bilan operatsiyalarni olib boradi. 
Markaziy banklar mamlakat valyuta rezervlarini o‘zida yig‘adi 
va bu rezervlar xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish, to‘lov 
balansi defitsitini qoplash va mamlakat milliy valyutasi kursining 
barqarorligini ta’minlash uchun ishlatiladi. 
Markaziy bank orqali davlatning iqtisodiy siyosati, yanada 
aniqrog‘I, davlatning pul-kredit siyosati olib boriladi. Markaziy 
bankning pul-kredit siyosati davlatning shu iqtisodni boshqarish 
siyosatining bir qismi bo‘lib, muomaladagi pul massasi, kredit 
hajmi, foiz stavkalari darajasini va boshqa pul muomalasi va ssuda 
kapitali bozori ko‘rsatkichlarini o‘zgartirish bilan bog‘liq bo‘lgan 
chora-tadbirlar yig‘indisidan tashkil topadi. 
Pul-kredit siyosatining asosiy maqsadi milliy valyuta 
barqarorligini ta’minlash, valyuta kursi va foiz stavkalarini oqilona 
o‘rnatish asosida inflyatsiya sur’atlarini kamaytirish, kreditdan 
foydalanishning samaradorligini oshirish va iqtisodiyotning 
barqaror o‘sishini ta’minlashdan iborat. 
Pul-kredit siyosati ikki yo‘nalishda olib borilishi mumkin. 
Birinchi yo‘nalish – kredit ekspansiyasi bo‘lib, bu siyosat pul-
kredit emissiyasini rag‘batlantirish yo‘li bilan olib boriladi, ya’ni 
ishlab chiqarish sur’atlari tushib ketgan holda, konyunkturada 
rivojlanishga erishish mumkin. Ikkinchi yo‘nalish – kredit restrik-
siya siyosati bo‘lib, u iqtisodiy o‘sish davrida pul-kredit emissiya-
sining qisqarishiga asoslanadi. 
Markaziy bank “tor” va “keng” ma’noda pul-kredit siyosatini 
olib borishi mumkin. “Tor” siyosatda valyuta bozorida 
investitsiya, hisob stavkasi va qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha 

---

48 
foiz
stavkalariga ta’sir qiluvchi boshqa instrumentlar yordamida 
valyuta kursini maqbulligiga erishish tushuniladi. “Keng” 
siyosatda muomaladagi pul massasiga ta’sir qilish orqali 
inflyatsiyaga qarshi kurash olib borish tushuniladi. Pul-kredit 
siyosatining xalqaro jihatlari valyuta kursi, valyuta rezervlari va 
to‘lov balansi kabi masalalarning yechimiga qaratilgan bo‘ladi. 
Markaziy bank ruxsat etilgan instrumentlar yordamida pul 
muomalasini boshqarib boradi. Markaziy bankning pul-kredit 
siyosatining asosiy instrumentlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 
- minimal majburiy rezerv normalarini o‘rnatish, 
- foiz (diskont) siyosati , 
- tijorat banklarini qayta moliyalashtirish, 
- ochiq bozor siyosati, 
- targetlash