Z madraximova k. Ishonqulova ekologiya va atrof-muhit

Ekologik qatorlar.
Muhitning ayrim yoki bir guruh ekologik omillari 
ta'sirining o'sib yoki kamayib borishida o'simliklar birliklari -fitotsenozlarining 
joylashishiga ekologik qatorlar, deb ataladi. Masalan, ba'zi qiyalikning yuqori 
qismida tuproqning quruq, pastki qismida esa namlikning ko‘pligi yoki tuproqning 
kam quruq ekanligi kuzatiladi.
Shuning uchun ham qiyalikning ikki joyida o'simlik turlari, ularning 
qalinligi har xil. Ayrim turlar qiyalikning yuqori, ba'zilari o'rta, uchinchi guruh 
o'simliklar va uning pastki qismlarida o'sadi.
Natijada tuproq namligining ortishi yoki kamayishiga qarab, o'simliklar 
yuqoridan pastga qarab, ma'lum qatorda joylashadi, ya'ni, quruqlikni sevuvchi 
o'simliklar qiyaning yuqori qismida, namlikka moslashgan turlari esa pastroqqa 
joylashadi. 
O'simliklarning bunday ekologik qatorlarini issiqlik, tuproqning sho'rlanishi, 
o'simliklaming shamolga chidamliligi kabi omillarga nisbatan ham chizish 
mumkin. O'tloqzorlarda pastlikdan tepalikka, tekislikdan adir mintaqasiga qarab 
ham o'simliklarning guruhlari, turlari va ular tashkil qiladigan qatorlar o'zgaradi. 

---

76 
O'simliklar qatorining ichida 6-8-10 lab, ularning assotsiatsiyalarini ajratish 
mumkin. Ular ichida chegaralarni aniqlash ayrim hollarda qiyin bo'ladi. Chunki 
ekologik sharoitning shu joyda asta-sekin o'zgarishidan bir fitotsenoz ichidagi 
turlami ikkinchi senoz maydoniga tarqalib, oraliq kichik senozlar hosil qilishi 
fitotsenozlar chegaralarini chalkashtirib yuboradi. 
Organizmlarning 
ekologik 
individualligi. 
Tabiatda 
uchraydigan 
o'simliklarning senozlari ichidagi katta va kichik areallar ko‘pincha bir-biriga 
to'g'rik kelmaydi, chunki har bir tur muhit omillariga o'zicha moslashadi, ularning 
ta'sirini o'zicha qabul qiladi.
Tur vakillarining ekologik individualligi, ularning o'zlaricha moslashishi 
nasliy va rivojlanish jarayonidan kelib chiqqan xislatlar yig'indisidir. Bu xislatlar 
organizmning rivojlanish (ontogenez) jarayonida vujudga keladi, tur vakillarining 
genotip va fenotip holatida yuzaga chiqadi. Tabiatda uchraydigan populyatsiyalar 
bir-biriga o'xshaydigan bir xil tur vakillari bo'lmaydi. Shu tur vakillarining o'ziga 
xos xislatlaridan tashqari, ularning ekologik individualligi turli hollarda yuzaga 
keladi.
Tabiatda uchraydigan ko‘plab populyatsiyalarni hosil qiluvchi tur vakillari - 
individumlar u yoki bu muhit omiliga ko‘proq yoki kamroq ekologik 
mutanosiblikda bo'ladi. Masalan, ayrim individumlar haroratning pasayishigajuda 
sezgir bo'lsa, ikkinchisi ancha chidamli, uchinchi individum esa havoning ozgina 
quriganiga ham bardosh bera olmaydi, yana biri juda quruq joylarda o'sadi.
Populyatsiyalar ichidagi ekologik individuallik, shu tur vakilining 
hayotchanligi, noqulay sharoitlarga ham bardosh berib, chidab, turning saqlanib 
qolishiga imkon beradi. O'simliklarning joylashishi bo‘yicha shimoliy namlikni 
sevuvchi o'simliklar o'zlarining janubiy areallari chegaralarida qiyaliklarning 
shimoliy yon bag'irlariga joylashadi. Janubiy issiqlikni sevuvchi o'simliklar esa 
shimolga qarab siljishi bilan qiyaliklarning quyosh kuchli qizdiradigan janubiy yon 
bag'irlarida o'sadi (4-rasm)
. 

---

77