Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat

 

 

 

3.2. Kristallarni o’rganishda lazerlarning kristal atomi yoki molekulalari 

bilan o‘zaro ta’siri mexanizmlari 

 

Yuqorida  mikrokremniyning  morfologiyasini  o‘rganishda  olingan  natijalarni 

ko‘rib  chiqdik.  Kristalning  kimyoviy  tarkibi  yoki  atomar  holati  lazer  nurlarining 

ular  bilan  o‘zaro  ta‘siri  asosida  aniqlanadi.  Quyida  lazerlar  nurlarining  Kristal 

---

65 

 

atomi  bilan  o‘zaro  ta‘siri  jarayonida  yuz  beruvchi  fizik  jarayonlarni  ko‘rib 

chiqaylik.  Ma‘lumki,  tabiatda  sof  atom  yoki  molekulalardan  iborat  modda 

bo‗lmaydi.  Uning  tarkibida  o‗sha  moddani  olish  yoki  kimyoviy  ishlov  berish 

jarayonida  tashqi  muhitdan  kirib  qolgan  neytral  kirishma  atomi  yoki  molekulalari 

bo‗lishi  mumkin.  Bunday  noqulayliklar  yarimo‗tkazgichlar  materialshunoslikdagi 

asosiy muammalardan  biri  hisoblanadi.  

Yutilgan  nurlar  modda  hajmidagi  turli  atom  yoki  molekulalar  bilan  o‗zaro 

ta‘sirlashganda  quyidagi  jarayon  yuz  beradi.  Bizning  fikrimizcha,  yutilgan  nurlar 

neytral  atom  yoki  molekulalar  bilan  o‗zaro  ta‘sirlashganda,  ularning  atomar  yoki 

molekulyar  bog‗ini  uzib,  neytral  atom  yoki  molekulalar  emissiyasini  hosil  qiladi 

(2.7-rasmga  qarang).  Bu  hodisa  neytral  atom  yoki  molekulalar  emissiyasi  deb 

ataladi.  Huddi  shunday  hodisa  elektronlar  bilan  ham  yuz  berishi  mumkin.  Yutilgan 

nur  elektronlar  bilan  ta‘sirlashganda  elektronni  o‗z  o‗rnidan  chiqarib  yuborishi 

mumkin.  Natijada  ion-elektron  juftligi  hosil  bo‗ladi.  Bu  hodisa  ion-elektron 

emissiya  deb  ataladi.  To‗qnashuv  uzilgan  bog‗dagi  elektronlarga  bog‗liq  bo‗lsa, 

ham  shunday  jarayon  yuz  beradi.  Uzilgan  bog‗da  nafaqat  elektron  balki,  ion 

bo‗lishi  ham  mumkin.  Agar  yutilgan  nur  uzilgan  bog‗dagi  ion  bilan  to‗qnashsa, 

bo‗sh  o‗ringa  elektron  joylashib  qoladi.  Natijada  bo‗sh  o‗rin  bartaraf  bo‗ladi.  Bu 

hodisa  ion  emissiya  deb  ataladi.  Bo‗sh  o‗ringa  nurga  tegishli  elektron  yoki  o‗z 

o‗rnini  tashlab  chiqib,  erkin  holatga  o‗tgan  elektron  kelib  o‗tirish  ham  mumkin. 

Ko‗rib  o‗tilgan  hodisalar  hisobiga  qaytgan  nurlarning  to‗lqin  uzunligi  va 

chastotalari  bir-biridan  farq  qilib,  ular  ekranda  turli  tasvirlar  hosil  qiladi.  Yakunda 

modda haqida to‗la ma‘lumot olinadi. 

 

---

66 

 

 

 

2.7 – rasm. Ion nur dastalarining  atom yoki molekulalarda  sochilish sxemasi 

 

Kristal  sirtlarini  o‗rganishda  to‗lqinli  hamda  nuqtaviy  tekshirish  usullaridan 

foydalaniladi.  Nuqtaviy  tekshirish  usulida  namunaning  belgilangan  nuqtadagi 

xarakteristikalari  olinadi.  To‗lqinli  usulda  ikkilangan  elektron  nurlari  kristal  sirti 

bo‗ylab  harakatlanib  uning  kimyoviy  tarkibini  taxlil  qiladi.  Bizning  holatda  har 

ikkala  usullardan  foydalanildi.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

67