Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti umumiy pedagogika


Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarida yetuk insonni kamolga yetkazish masalalari



Download 1,26 Mb.
bet170/325
Sana16.04.2022
Hajmi1,26 Mb.
#555917
1   ...   166   167   168   169   170   171   172   173   ...   325
Bog'liq
fozil

Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarida yetuk insonni kamolga yetkazish masalalari
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarida inson kamoloti masalasi markaziy masala bo’lib hisoblanadi. Mazkur asarda insonning jamiyat va hayotda tutgan o’rni, burch va vazifalari haqidagi muammolar o’ziga xos tarzda bayon etiladi.
Buyuk mutafakkir Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig” kitobining anhanaviy boshlamasidan keyinoq insonning haqiqiy baxti bilimda ekanligini bayon etadi. U ilm, zakovatning ahamiyati haqida fikr yuritish bilan birga unga alohida boblar ham bag’ishlangan. Lekin olim faqat ilm-ma’rifatning ahamiyatini ko’rsatibgina qolmaydi, u bilim va zakovatning amaliyotdagi o’rnini ham yoritadi.
U bilimli buyuk, uquvni ulug’ deb tahriflaydi. CHunki zakovatli inson ulug’ bo’ladi, bilimli kishi buyuk bo’ladi, deb ilmli kishilarni asl toifadagi kishilarga qo’shadi. Olim ezgu ishlarning barchasi ilm tufayli amalga oshirilishini aytadi. O’sha davrdayoq olim “Bilim hatto osmon sari yo’l ochur” deb bashorat qiladi.
U dunyoda odam paydo bo’libdiki, faqat bilimli kishilargina ezgu ish qilib, adolatli siyosat yurgizib kelgan, ana shu bilim va zakovati tufayli kishilar razolatdan poklanganligini tahriflaydi. Hatto hukmdorlar ham yurtni, davlatni aql, ilm, zakovat bilan idora etsa, el-yurt farovon bo’ladi, to’q va tinch hayot kechiradi, deydi. U kuch va qurolni aql va bilimdan keyingi ikkinchi o’ringa qo’yadi.
Sechu (yahni har yerda mahlum xudo) insonni yaratti, tanladi,
Unga hunar, bilim va uquv berdi.
Unga ko’ngil (yahni aql) berdi, tilini yo’riq (ravon) qildi,
Andisha, xulq hamda go’zal fehl ato qildi,
Bilim berdi, (shu tufayli) inson bu kun ulug’likka erishdi.
Uquv berdi, so’ng (shu tufayli berk) tugunlar yozildi1.
Yusuf Xos Hojib ilmli, ma’rifatli kishilarni qadrlash kerak, chunki ular mashhal kabi yo’lni yoritib, to’g’ri yo’l ko’rsatadi, yaxshi-yomonni farq etishni o’rgatadi, deydi. SHuning uchun olimlarni hurmat etish kerakligini ta’kidlab, ilm ahlini o’ta qadrlasa, ilmsizlarni johil kishilar deb biladi. Agar shunday johillar mansab va amalga ega bo’lsa, ular egallagan to’rni poygak deb biladi.
Dunyoda inson bilim va zakovati tufayli orzu-tilaklarga, ulug’likka erishishi mumkinligini aytadi.
Lekin shunday bilim va zakovatning qadriga faqat xuddi o’zlariga o’xshagan donolar va zakovatlilar yetadi, johil va telbalar bunday xislatlarga ega emas, deydi. CHunki jamiyatdagi barcha xatolar bilimsizlik, nodonlik, jaholat tufayli sodir bo’lishidan u qayg’uga tushadi, hayotda nodon va johillar ko’payib ketganligidan afsuslanadi.
U yurtni idora etuvchilarni va xalqni boshqaruvchilarni ikki toifaga bo’lib, birinchisi adolatli siyosatni yurituvchi beklar va ikkinchisi dono olimlar deydi. CHunki siyosatchilar yurtni boshqarsa, olimlar ma’rifiy yo’l-yo’riq ko’rsatadi.
Olim bilimni ziyoga, tengi yo’q javohirga o’xshatib, u insonni yuksaltiradi, jahonning sir-asrorini bilib olishga yordam beradi, deydi. Insoniyat nimaga erishgan bo’lsa, bilim tufayli erishganligini ta’kidlaydi. Ammo bu boylikni hech kim o’g’irlay olmaydi, deb bilim va zakovatni muqaddas do’st, mehribon qarindosh, kiyim va ozuqa sifatida tahriflaydi.
Lekin Yusuf Xos Hojib ilm-fanni anglashni targ’ib etibgina qolmasdan, uni hayotga tatbiq etish, amalda qo’lllay bilishga ham da’vat etadi.
Yusuf Xos Hojib insonga xizmat etmagan bilimni dengiz tubida foydalanilmay yotgan injuga o’xshatadi. SHuningdek, yer ostida yotgan oltinni ham qazib olinsa, beklar boshiga toj bo’lganidek, ilmni ham foydali narsalarga sarf etishga da’vat etadi.
Olim bilimlilik va bilimsizlikning natijasi haqida ham fikr yuritar ekan, inson bilimsiz, nodon, johil bo’lsa, yaramas ishlar qilishi, aksincha, bilimli, dono, zukko bo’lsa ezgu ishlarni ro’yobga chiqarishini tahriflash bilan kishilarni tinmay ilm olishga undaydi.
Yuqoridagi fikrlardan ko’rinib turibdiki, buyuk alloma mamlakatning ijtimoiy-siyosiy va moddiy, ma’naviy yuksalishida, elu xalqning boy va farovon turmushi-barchasi ilm va ma’rifatning ravnaqiga bog’liq ekanligini to’g’ri va ishonarli dalillar bilan badiiy ifodasini bera olgan va o’zi ham ana shu ezgu ishni amalga oshirish uchun tinmay faoliyat ko’rsatgan.
Mutafakkir o’zining axloqiy qarashlarini, yahni, ijtimoiy munosabatlar, jamiyat ahzolarining barcha tiplari o’rtasidagi axloqiy munosabatlarni amaliyotga tayangan holda yoritadi. Bu axloqiy, xulq-odob tamoyillari, talab va vazifalari butun asar davomida qahramonlarning o’zaro munosabatlari asosida ifodalangan. Unda Elig (xon), uning vakillari, ijtimoiy guruhlarning o’zaro munosabati, axloqi, muomalasi talablari bayon etiladi, turli kasb egalariga xos xislatlar, odatlar yoritiladi.
Asarda ilgari surilgan axloqiy xislatlar mohiyatining to’laqonli ochib berilishi olimning ta’lim-tarbiya, axloq masalalarini qay darajada chuqur bilganligidan dalolat beradi: insoniylik, rostgo’ylik, to’g’rilik, soflik, mehr-muhabbat, vafo, shafqat, muruvvat, insof, adolat, ishonch, sadoqat, xushmuomalalik, shirinso’zlik, saxovat, mardlik, himmatlilik, tavoze, hurmat va ehtirom, tadbirkorlik. Aql zakovat, halollik, ezgulik kabi xislatlar ulug’lanadi, ularga yolg’onchilik, noinsoflik, fisqu fasod, bevafolik, mehrsizlik, dag’allik, qo’pollik, baxillik, nomardlik, quvlik, hurmatsizlik, nodonlik, johillik, haromxo’rlik, ochko’zlik kabi xislatlarni qiyoslab, ezgu xislatlarning yaxshi oqibatlari va salbiy xususiyatlarning yomon oqibatlarini misollar vositasida ishonarli qilib bayon etadi.
Bunda dastlab, barcha yaxshi ishlarning manbaini ezgulik, yomon ishlarning asosini essizlik nomlari bilan talqin etadi. U inson hayotda qilgan ishi bilan yo yaxshi nom qoldiradi, yo yomon nom oladi, deydi. Alloma barcha ezgulikning boshi til odobi, asar uning foyda va zararlariga bag’ishlanadi deya ta’kidlaydi.
Til insonning qadr-qimmatini oshiradi yoki shu til orqali inson yuz tuban ham ketishi mumkin. Kishi ikki narsa bilan hayotda mangu qoladi: biri xushxulqlik bo’lsa, ikkinchisi yaxshi so’z, deydi.
Insoniy munosabatlarning eng oliy mezoni sanalgan hurmat va ehtiromni tarkib toptirishning barcha ko’rinishlari asarda o’z ifodasini topgan. Yusuf Xos Hojib jamiyat taqdirini hal etuvchi eng ulug’ mansabdorlardan tortib, oila ahzolarigacha bir-biriga bo’lgan muomala-munosabat masalalarini ham hayotiy misollar vositasida yoritadi. Katta yoshlilarning kichiklarga, kichiklarning ulug’larga, amaldor va mansabdorlarning o’z xizmatchilariga, xizmatchilarining o’z xo’jalariga, turli ijtimoiy guruh ahzolarining bir-birlariga, oilada oila ahzolarining bir-birlariga muomala madaniyatining eng oddiy ko’rinishlarigacha tasvirlab, kishining ko’z oldida yaqqol namoyon etadi. Buni biz farzand tarbiyasida uning tug’ilganidan boshlab xulq-odob qoidalarini, bilim va hunarni o’rgatish, buning uchun pok va bilimli muallim-murabbiy tanlash, farzandning hatti-harakatini doimo nazoratda saqlash kabi masalalarning bayon etilishidan ham bilsak bo’ladi.
Mutafakkir ulug’lar va kichiklar o’rtasidagi xulq-odob qoidalari haqida gapirar ekan, shu asnoda kamtarlik, salomlashish odobi, talablari, qoidalarini ham tavsiya etadi.
Ayniqsa, Yusuf Xos Hojibning amaldorlar axloqi haqidagi o’gitlari diqqatga sazovor va bu fikrlar hozirgi davrda ham qimmatli sanaladi. Allomaning beklar, hojiblar, vazirlar, saroyboshilar, elchilar, lashkarboshilar, devonboshilar, xazinadorlar, sarkotiblar kabi ko’plab amaldorlarning hatti-harakatlari, ish yuritishlari, xulq-odobi haqidagi o’gitlari va yo’l-yo’riqlari har bir amaldor uchun dastur sanaladi. Masalan, har bir amaldorning o’z ishining ustasi, ilm-fanni egallagan, uning turli sohalari borasida fikr yurita oladigan, so’zga chechan, zehnli, fahm-farosatli, himmatli, ko’zi to’q, ochiq qo’l, saxiy, tadbirli, zukko, hushyor, jiddiy, qanoatli, jasur, sog’lom, samimiy, sadoqatli, o’z so’zining ustidan chiqadigan, andishali, sher baxsida ishtirok etib, o’zi ham sher to’qiy oladigan, turli tillarni biladigan va yoza oladigan, nard, shatranj, chovgon o’yinlarida o’ynay oladigan, merganlik kabi xislatlarga ega bo’lishi kerakligini ta’kidlaydi. SHuningdek, har bir insonning kamolga yetishida to’sqinlik qiladigan yomon illatlar, nuqson va kamchiliklardan birinchi navbatda el-yurt xizmatida bo’lgan amaldorlar ham xoli bo’lishi lozimligi uqtiriladi: maishat, ishratparastlikka berilish, kek, gina, adovat, nizo, xusumat, fisqi-fasod, maishiy buzuqlik, mayparastlik, kayfu safoga berilish, mutakabbirlik, xiyonat, davlat ketidan quvish, manfaatparastlik, xudbinlik, boshqalarning haq-huquqlarini toptash, tahmagirlik, haqorat kabilar shunday illatlardirki, buning natijasi davlatning rivojiga putur yetkazib, jamiyatni ma’naviy qashshoqlikkka olib boradi, deb bunday yomon illatlardan tiyilishni maslahat beradi. Masalan:
(Agar) dunyo beglari ichimlikka (maishatga) berilsa,
El va xalqning dardlari (qismati) achchiq bo’ladi.
Jahongir kishi aysh-ishratga mahliyo bo’lsa,
Elini buzadi (xarob qiladi), o’zi (esa) tilamchi
Bo’lib qoladi1
Yusuf Xos Hojib takabburlik, mag’rurlanish, kekkayishga kamtarlik, xushsuxanlik, xushfehllikni qarshi qo’yadi. SHuningdek, amaldorlarga xoh katta, xoh kichik bo’lsin, baland himmatlilik, muruvvatli bo’lish, samimiylik, xos fazilat ekanligini alohida ta’kidlaydi. Insonning haqiqiy boyligi uning ko’z va ko’ngil to’qligi deb baho beradi. Zero, ochko’zlik, tahmagirlik insonda poraxo’rlik kabi yomon illatning tomir otishiga olib keladi, deydi.
Yusuf Xos Hojib oilaviy-maishiy turmush ikir-chikirlariga ham katta e’tibor beradi. U kishilarni o’ylab oila qurishdan boshlab, farzand tarbiya etish, oilaning moddiy tahminotini yuritishgacha bo’lgan eng ezgu zaruriy vazifalarni birma-bir bayon etadi. SHuningdek, yigitlik va keksalik fasllari haqida ham fikr yuritib, yigitlikni ehtiyot qilish, yigitlik davrida qarilikning g’amini yeyish, bu to’g’rida qayg’urish kabi zaruriy narsalar haqida tavsiyalar beradi.
Xulosa qilib aytganda, Yusuf Xos Hojibning mazkur asari insonni har tomonlama kamolga yetkazishda yirik ta’limiy-axloqiy asardir. SHuning uchun ham bu asar o’zining ilmiy, ma’rifiy, tarbiyaviy ahamiyatini shu paytgacha saqlab kelmoqda.




  1. Download 1,26 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   166   167   168   169   170   171   172   173   ...   325




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish