Z islomov, D. Rahimjonov, J. Najmiddinov

ORAYLÍQ AZIYAǴA YAHUDIYLIK DININIŃ  
KIRIP KELIWI HÁM RAWAJLANÍWÍ
Biziń  eramızǵa  shekemgi  VIII  ásirlerde  ayırım 
yahudiyler  Izraildı  tárk  etip,  Mısr,  Iran  usaǵan  úl-
kelerden  baspana  taptı.  Oraylıq  Aziyaǵa  yahu-
diyler  Soǵdiana  mámleketi  dáwirinde,  yaǵnıy  biziń 
eramızǵa  shekemgi  II  ásirde  kirip  kelgen.  Olar  Iran 
arqalı  Marıǵa  kelip,  ol  jerden  Buxara,  Samarqand, 
Shaxrisabz  hám  basqa  qalalarǵa  tarqaldı.
Izertlewshiler  olardıń  bul  jerge  kóship  kelip,  jay-
lasıwların  «Ullı  jipek  jolı»  menen  baylanıstıradı. 
Yahudiylerdiń  boyawshılıq  boyınsha  qánige  bolǵanı, 
olardıń shiyki zat dereklerine jaqın aymaqlarǵa orna-
lasıwına  sebep  bolǵan.
Oraylıq Aziyada eramızdıń IX — X ásirlerde yahu-
diy jámáátleri birqansha kóp sanlı hám erkin bolǵan. 
Tanax  birlemshi  derek  bolıp,  ol  Tawrat  (Tora), 
Payǵambarlar  (Neviim)  hám  kitaplar  (Xetuvim),  dep 
atalıwshı  úsh  bólimnen  ibarat.
Talmud  (evreyshe — «úyreniw»)  Tawrattıń  qalası 
sıpatında  málim  etiledi.
Izraillılar Mısrda
Ullı jipek jolı

---

23
Olardan  tek  ǵana  urısqa  jaramlı  bolǵan  er  adamlar 
ǵana  jizya  salıǵın  tólegen.  Jıynalǵan  salıqlardıń  tek 
ǵana yarımı mámleket ǵáziynesine tapsırılǵan, qalǵan 
bólimi  bolsa,  jámáát  baslıǵı  ıqtıyarında  qalǵan.
Yahudiylerdiń  Oraylıq  Aziyada  jasaǵanınan  derek 
beriwshi  arxeologiyalıq  tabılmalar  dáslep  1954-jılı 
alımlar  tárepinen  Túrkmenstannıń  Marı  hám  Bay-
ramalı  qalalarınan  tabılǵan.  Bular  áyyemgi  sinagoga 
qaldıqları,  yahudiy  jazıwında  jazılǵan  gúlal  buyımlar. 
Tabılmalar  Grek-Baqtriya  hám  Parfiya  mámleketleri 
húkimdarlıq  etken  biziń  eramızǵa  shekemgi  II  hám 
eramızdıń  I  ásirlerine  tiyisli  bolǵan.
IX — X  ásirlerde  Oraylıq  Aziyada  karaimler  dep 
atalatuǵın  yahudiy  sektası  payda  boldı.  Bul  aǵım 
tárepdarları  tek  ǵana  Toranı  tán  alıp,  Talmudtı  bol-
sa  tán almas edi. Olar jergilikli yahudiylerdi kashrut 
(koshernost)  qaǵıydasın  (ruqsat  etilgen  awqatlardı 
ǵana  jew)  buzıw,  jergilikli  xalıq  penen  aralasıp  ketiw 
hám  yahudiy  dinin  bidat  (sháriyatta  joq  ámel)  lar 
menen  buzıwda  ayıplay  basladı.
XIII  ásir  basına  kelip  áyyemgi  yahudiy  jámáát-
leri  de  kriziske  ushıradı.  Saqlanıp  qalǵan  az  sanlı 
yahudiyler  Buxara  hám  onıń  átiraplarında  jasaǵan. 
Tashkenttegi 
Ashkenazi sina-
gogası (1930-jılı 
jabılǵan. 1966-
jılı jer qıymıl-
daǵanda buzılıp 
ketken).
Karaimler milliy 
kiyimi.

---

24
Monǵollar dáwirinde Xorezmde yahudiylerdiń bir qa-
lada  100  úyden  artıq  bolıwı  qadaǵan  etilgen  edi.
Ámir Temur hám temuriyler dáwirinde Mawarawn-
naxr  aymaǵına  Irannan  kóplegen  yahudiy  jámáátle-
ri  kóshirip  keltirilgen.  Olardıń  bir  bólimi  Buxarada 
jasaǵan.  XVIII  ásirdiń  baslarında  yahudiyler  Iran, 
Awǵanstan,  Xiywa,  Qoqand  hám  Buxara  jámáátle-
rine  bólinip  ketti.
XIX  ásirdiń  ekinshi  yarımında  Oraylıq  Aziya  ay-
maqları  Buxara  ámirligi  aymaqlarında  jasaǵanlıqtan