Z ibodullayev

16.2.  Bemorni  operatsiyaga  tayyorlash
Bemorni  operatsiyaga  tayyorlash  murakkab jarayondir,  chunki 
asabi o ‘ta m ustahkam  odam  ham   operatsiyadan hayiqishi mumkin. 
Bemorni operatsiyaga nafaqat tibbiy ko‘rsatmalarni e’tiborga  olgan 
holda, balki psixologik nuqtai nazardan ham tayyorlash zarur.  “ H am - 
masi yaxshi  b o ‘ladi,  q o ‘rqm ang”  degan  an ’anaviy iboralar bem orni 
ham m a  vaqt  ham   qoniqtiraverm aydi.  Jarroh  dastlab  bem ordagi 
qo‘rquvni  b artaraf  qilishga  harakat  qilishi  lozim,  operatsiyaga  va 
o ‘ziga  ishonch  tug‘dira  olishi  kerak.  Ayniqsa,  bu  so'zlar jarrohlik 
kasbini egallab,  endigina amaliyotga kirib kelayotgan yoshlar uchun 
o ‘ta zarur.  Boshqa kasblardan farqli o ‘laroq, jarrohning obro‘-e ’tibori 
uning muvaffaqiyatli o'tkazgan operatsiyalariga proporsional tarzda 
bog‘liqdir.  Y oshlar  hali  uncha  ko‘p  operatsiyalar  qilmagan  b o ‘ladi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va  tabiiyki,  u  tanilishi  va  o ‘z  m ahoratini  ko'rsatishi  uchun  bem or 
bilan  ishlashi  kerak.  Yuqori  darajada  professional jarroh  darajasiga 
yetish  uchun  yosh  jarrohlar  bunday  operatsiyalarni  ko‘plab  baja- 
rishlari lozim.  D em ak, jarrohlik operatsiyalarini ko‘plab bajarishlari 
uchun ular bem orlar bilan ishlashlariga,  o ‘zlarida ishonch tug‘dirish 
uchun uzoq vaqt bem or bilan m uloqotda b o ‘lishlariga to ‘g‘ri keladi. 
Barcha  m ashhur jarrohlar  shu  yo'lni  o ‘tgan.  H ali  yuqorida  aytib 
o ‘tganimizdek,  yoshi  ulug‘  va  bir  nechta  operatsiyalarni  m uvaf­
faqiyatli  bajargan  jarro h larn i,  od atd a,  bem oriarning  o ‘zi  hech 
qanday  psixologik  tayyorlov  suhbatisiz  tanlashadi.
O peratsiyadan  oldin  bem orlarda  turli  xil  psixovegetativ  va 
psixosomatik belgilar kuzatilishi mumkin.  Bular uyqu buzilishi,  bosh 
aylanishi,  yom on  tushlar  ko‘rish,  ko‘p  terlash,  titrash,  taxikardiya, 
arterial  qon  bosimning  o'ynab  turishi,  o ‘lim  q o ‘rquvi,  ich  ketish, 
tez  —  tez  siyish  va  boshqalar.  M a’lum ki,  operatsiyaga  m o n e‘lik 
qiluvchi holatlarni aniqlash uchun bem orlar boshqa mutaxassislarga, 
masalan,  terapevtlarga  ko‘rsatiladi,  turli  xil  laborator va  diagnostik 
tekshiruvlardan o ‘tkaziladi.  Ba’zan bem orlar terapevtlardan qanday- 
dir  bir  um id  bilan  “ Bu  bem orga  operatsiya  m um kin  em as,  u n i 
dori-darm onlar bilan  davolanglar”  degan  so'zlarni  eshitgisi  keladi. 
H atto  operatsiyadan  oldin  yaqinlari  bilan  vidolashib  qo'yadigan, 
yaqinlariga vasiyatlar beradigan holatlar ham  uchrab turadi.  Bemorni 
operatsiyaga psixologik nuqtai nazardan tayyorlashda nafaqat operatsiya 
qiluvchi  jarroh ,  balki  boshqa  tibbiy  xodim lar  ham ,  y a’ni  palata 
vrachi,  ham shira  (ayniqsa,  operatsiyada  ishtirok  etuvchi)  ham   faol 
ishtirok  etishlari  zarur.  B a’zan  b em o r  u n i  operatsiya  qiluvchi 
jarrohning gaplariga emas, balki palata vrachi va hamshiraning so'zlariga 
ko'proq  ishongisi  keladi,  uni  operatsiya  qiluvchi  vrach  haqidagi 
gap-so‘zlarga  quloq  tutadi.  Shifokorlar orasidagi  o ‘zaro  ishonch  va 
etika prinsiplari  bu  yerda katta aham iyatga ega, 
chunki  doim o 
operatsiyalarda ishtirok etib yuruvchi hamshira bemorni uni operatsiya 
qiluvchi jarrohdan voz kechtira olishi mum kin.
Operatsiyadan  voz  kechish  sabablari  tu rli-tum an d ir va  ko‘pin- 
cha,  rejali operatsiyalarga taalluqli.  Ularning b a’zilari haqida to'xtalib 
ham o ‘tdik.  Bular: yaqin kishisining xuddi shunday tarzda o ‘tkazilgan 
operatsiyadan o ‘lganligi yoki nogiron bo‘lib qolganligi, yaqinlarining 
operatsiya  qildirmaslik  haqidagi  talabi,  narkozdan  qo‘rqish, jarro h  
va  bem or  orasidagi  nosog‘lom   psixologik  vaziyat  yoki  tushuntirish 
ishlarining  yetarli  darajada  olib  borilmaganligi,  qarilik  davri,  bir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

n ech a  bor  operatsiya  o 'tk azg an   bem orlar,  isteriya  yoki  ruhiy 
kasalliklar.
Jarrohlikda  psixologiya  fani  naqadar  ahamiyatli  ekanligi  bilan 
tanishib chiqdik.  Ba’zan psixogen buzilishlarni davolashda jarrohlik 
usullaridan  ham  foydalaniladi.  H attoki,  gipnoz  yordamida ham  
davolab  bo‘lmaydigan  b a ’zi  chuqur  psixogen  buzilishlarni  davo­
lashda,  jarrohlik  operatsiyalariga  murojaat  qilishga  to ‘g‘ri  keladi. 
Toshkent  viloyatida  b o ‘lib  o ‘tgan  bir  voqea  bunga  yaqqol  misol 
boMa oladi. Yoqea yoz kunlarining birida ro‘y beradi.  Bir ayol insomniya 
diagnozi  bilan nevropatologda  davolanib yuradi.  U  kechalari uxlay 
olm ay chiqardi.  Keyingi gal borganida,  vrach  unga kuchliroq ta ’sir 
qiluvchi uxlatuvchi dori buyuradi.  Bemor dorini ichsa-da hech uyqusi 
kelavermaydi.  Uyqusi qochgan bu ayol tunda to ‘lin oyning yorugMda 
pastqam   uyining derazasidan tashqariga qarab  o ‘tiradi.  Derazaning 
tagidan  kichik  bir ariqcha  oqib  o ‘tardi.  U  ariqchada  sakrab  o ‘ynab 
yurgan baqalarga tikilib qarab o ‘tirib, xayolga ketadi:  “Buncha kichik 
boMmasa  bular,  uxlab  yotganimda  ichimga  kirib  ketishsa,  nima 
qilam an”  deb,  choyshabni ustiga yopib  uxlab  qoladi.  Tush  ko‘radi. 
Tushida kichikroq bir baqa derazadan u yotgan karovat ustiga sakrab 
chiqib,  bem orning  og'ziga  kirib  ketadi.  Bem or  qo‘rqib,  uyg‘onib 
ketadi  va  birdan  derazaga  qaraydi.  Tong  endi  otayotgan  boMadi. 
Quyosh  nuri  tusha boshlagan deraza tokchasida  2-3  ta baqa  sakrab 
yurganiga  ko‘zi tushadi.  Bemorda qattiq  kekirik  paydo  boMadi va u 
baqaning sayraganiga o ‘xshab eshitiladi.  Kekirik tez-tez takrorlana- 
veradi. Hovliga chiqadi va vodoprovod jo ‘mragini ochib og'zini chayib 
tashlaydi,  qusishga harakat qiladi,  qusa olmaydi.  Bir kosa  iliq suvni 
toMdirib  ichadi  va  yana  natijasiz  qusishga  harakat  qiladi.  Kekirik 
kuchayib  boraveradi  va  tez-tez  kuzatila  boshlaydi.  Bu  ayolning  eri 
olamdan o‘tgan boMib, voyaga yetgan bitta qizi bilan yashardi.  Qo‘rqib 
ketib,  qizini uyg‘otadi va unga  “M en uxlab yotganimda,  baqa yutib 
yubordim  shekilli,  u  oshqozonim da  turibdi”  deb  yigMab  yuboradi. 
Qizi  uni  tinchlantirishga  harakat  qiladi,  balki  tush  ko'rgandirsiz, 
deydi.  “Yo‘q,  tushim  boMganida bilardim,  men aniq bilaman,  baqa 
og‘zim dan kirib ketgandan keyin uyg'onib ketdim, bu tushim emas, 
uyg‘onganimdan keyin deraza tokchalarida baqalar o‘ynab yuruvdi”  ■ 
deydi.  Qizining “ Oyijon,  ba’zan odam ning tushini o'ngidan ajratish 
qiyin  boMadi-ku,  siz  tush  ko ‘rgansiz” ,  deyishiga  qaram asdan, 
doktorga  boram iz,  deb  turib  oladi.  U lar  erta  saharda  bir  tanish 
doktorning uyiga borishadi va boMgan voqeani aytib berishadi.  Bemor
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tinm ay  kekirardi.  D oktor  uni  tekshirm asdan  kulib:  “ Baqani  yutib 
bo‘lmaydi,  u   tom oqdan  o'tm aydi,  baqa  hech  qachon  odam ning 
og‘zidan uning ichiga kira olm aydi”  deydi.  Bemor doktordan  norozi 
bo‘lib,  uning  yonidan  chiqib  ketadi.  Bem or  qizi  bilan  birgalikda 
boshqa vrachlarga qatnay boshlashadi.  Bemor barcha tekshirishlardan 
o ‘tadi.  U ni  nevropatolog,  psixiatr, jarroh,  terapevt,  rentgenologlar 
tekshirishadi.  Tabiblarga borib davolanadi.  Ularning deyarli ham masi 
bir xil gapni gapirishardi:  “ Baqa  odam ning  ichiga kira  olm aydi,  siz 
yom on  tush  k o ‘rgansiz” .  Bem orning  tinchi  buziladi,  u  nim a  yesa, 
qusib tashlayveradi,  kekirish  sira  qolmaydi.  Bem or shu  ahvolda  bir 
oy  qiynalib  yuradi,  ozib  ketadi.  “ Baqa  qolgan  bo ‘lsa  ham   u  o'lib 
b o ‘lgan,  organizm dan  chiqib  ketgan”  deb  ishontirishga  h arakat 
qilishadi,  baribir  foydasi  b o ‘lmaydi.  U   jarrohdan  operatsiya  qilib, 
baqani olib tashlashni talab qila boshlaydi.  Qayerga va qaysi doktorga 
uchrasa,  oshqozonini  operatsiya  qilib,  baqani  olib  tashlashni  talab 
qilaveradi.  “U   m ening  oshqozonim da  yashab  yuribdi,  u  hali  o ‘l- 
magan, ichimni kemirayapti” deb yig‘layveradi.  Axiyri uni professorga 
ko‘rsatishadi.  Professor  bo ‘lib  o ‘tgan  barcha  voqealarni  batafsil 
o ‘rganib  chiqadi,  bem orni  toMa  tekshiradi  va  bem orga ja rro h   bilan 
maslahatlashib uning qom ini operatsiya qilib,  ochib ko 'rish ni va’da 
qiladi.  Agar  haqiqatan  ham   u  yerda  baqa  yashayotgan  b o ‘lsa,  uni 
olib tashlash kerak,  deydi.  Bem orni jarrohlik b o ‘limiga yotqizishib, 
operatsiyaga  tayyorlashadi.  Professor  “oshqozondan  baqani  olib 
tashlash”  operatsiyasi  bilan  bog‘liq  bo'lgan  barcha  m uolajalarni 
butunlay sir saqlashni operatsiyani o ‘tkazuvchi jarrohga  va hamshiraga 
tayinlaydi.  Bem or operatsiya xonasiga olib kiriladi va u narkotik dori 
ta ’sirida  uxlatiladi.  Operatsiyadan  oldin  kichikroq  bir  baqa  topib 
kelinadi va u  yopilib-ochiladigan idishga joylanadi.  O peratsiyaning 
barcha qonun-qoidalariga amal qilingan holda bemorning qorin terisi, 
teri osti yog*  qatlam i  kesiladi va qayta tikib  qo‘yiladi.  O peratsiyada 
bor yo‘g‘i  uchta odam ,  ya’ni jarroh,  ham shira va  professor ishtirok 
etishadi.  Professor  ham shiraga  bem or  ko‘zini  ochgan  zahoti  baqa 
solingan  idishni  ochib  yuborishni  buyuradi.  Bem or  ko'zini  ochadi, 
hamshira baqa solingan idishni ochib yuboradi. Baqa bemorning ustidan 
bir-ikki  sakrab  pastga  tushib  ketadi.  Professor  “ Siz  to ‘g‘ri  aytgan 
ekansiz,  baqa  haqiqatan  ham   qattiq  uxlab  yotganigizda,  ichingizga 
kirib ketgan ekan, lekin u shuncha kun ichingizda o ‘lmay yashaganiga 
hayronm an”  deydi. Jarroh ham   “ M en bunaqa operatsiyani birinchi 
m arta  qilishim ”  deydi.  Xullas,  bem or  butunlay  tuzalib  ketadi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kekirish yo'qoladi, ishtahasi ochiladi, uyqusi ham  tiklanadi. Jarrohga
4-5  kun  qatnab,  operatsiya  bo‘lgan  joylarini  davolatadi,  qornida 
faqat  kesilgandan  yengil  chandiq  qoladi,  xolos.
O radan  bir  yil  o'tadi.  Bir  kuni  bozorda  “baqa  yutib  yuborgan 
ayol”  qizi bilan aylanib yurib,  hamshirani uchratib qoladi.  Hamshira 
uni  zo ‘rg‘a  taniydi,  kasallikdan  qiynalib,  aw al  ozib  ketgan  bu  ayol 
endi semirib,  tanib b o ‘lmaydigan darajada o ‘zgarib ketgan edi.  U lar 
qadrdon  dugonalardek  uzoq  vaqt  suhbat  qurishadi,  uni  operatsiya 
qilib  og‘ir  va  uyatli  darddan  xolos  qilgan  doktorlarga  salom  aytib 
q o ‘yishni  so‘raydi.  Suhbat  orasida  “ Menga  o ‘xshab  baqa  yutib 
yuborgan ayollar kelishayaptimi”  deb so'raydi  kulib.  Hamshiraning 
xayolidan  “barcha  haqiqatni  aytib  bersamm ikan,  oradan  bir  yil 
o ‘tdi-k u,  baribir  bem o r  tuzalib  ketdi-ku”  degan  fikr  o ‘tadi  va 
b o ‘lib  o ‘tgan  voqealarni  aytib  beradi.  Shunday  qilib,  ham shira 
shifokor  etikasiga  m utlaqo  zid  bo‘lgan  ishga  qo ‘l  uradi.  Barcha 
haqiqatni  o ‘z  qulog‘i  bilan  uni  operatsiya  qilishda  ishtirok  etgan 
ham shiradan eshitgan ayol ruhiy karaxt holatga tushib qoladi,  ya’ni 
u tik turgan joyida bir nuqtaga tikilib qotib  qoladi.  Psixiatriyada bu 
holat stupor deb ataladi.  Deontologiyada bunday holatlar yatropatiya 
deb ham  ataladi, ya’ni shifokorning noto‘g‘ri xatti-harakatlari sababli 
bem orda  rivojlangan  turli  xil  kasalliklar  yoki  sindromlar.  K atta 
qiyinchiliklardan  endi  qutulgan  ayol  uchun  bir-biriga  zid  b o ‘lgan 
bu  m a’Ium otlar  ulkan  bir  ruhiy  jarohat  edi.  Hamshira  qo'rqib, 
voqea joyidan  ketib  qoladi.  Ayolni  ruhiy  kasalliklar  shifoxonasiga 
joylashadi.  Bem or  suv  ichmay,  ovqat  yemay  qo‘yadi.  U ni  zond 
orqali ovqatlantirish ham  juda qiyin kechadi va u tez orada kaxeksiya 
holatiga tushib qoladi va vafot etadi.  Hamshira esa qamaladi.
Demak,  haqiqatan ham  ruh va tana yagonadir.  Ushbu va boshqa 
boblarda  keltirilgan  m ateriallar  qadimdan  bahs  va  munozaralarga 
sababchi  b o ‘lib  kelayotgan  bu  iboraning  to ‘g ‘riligini  yana  bir  bor 
tasdiqlaydi.  B em orn i  davolayotgan  shifokor  yuqori  d arajada 
m a’suliyatli bo‘lishi va har bir so‘zni o ‘ylab gapirishi kerak.  M ashhur 
terapevt  va  deontolog  olim  E.Y.  Qosimov  ta ’biri  bilan  aytganda, 
shifokor  —  bu  “vrach”  so'zining  sinonimi  emas,  u  keng  m a’noli 
atam adir, 
“shifokor”  deganda,  bemorga  shifo  berishda  ishtirok 
etuvchi  barcha  tibbiyot  xodimlari,  ya’ni  vrachlar,  ham shiralar  va 
kichik tibbiy ham shiralar (sanitarkalar) tushuniladi.  H ar bir shifokor 
deontologiya  va  etika  prinsiplariga  qat’iyan  am al  qilishlari  lozim.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---