Z. D. Rasulova, Sh. H. Quliyeva, A. R. Jo‘rayev texnologiya fanini o‘qitish metodikasi

22.3.
 
Ustaxonada o‘quvchining ish o‘rnini tashkil etish 
Ish o‘rni deganda ustaxonaning bir o‘quvchi tomonidan o‘quv ishlab 
chiqarish ishlarini bajarish uchun zarur bolgan asbob-uskunalar (dastgoh, stanok) 

---

216 
va moslamalar maqsadga muvofiq joylashgan maydonchasi tushuniladi. Ish o‘rnini 
o‘quvchi ish vaqtida o‘z gavdasini ancha qulay tutib turadigan, ortiqcha harakatlar 
qilmaydigan darajada tashkil etilishi maqsadga muvofiq deb hisoblanadi. Ayniqsa, 
tiskilar o‘quvchining bo‘yiga qarab to‘g‘ri balandlikda o‘rnatilishi katta 
ahamiyatga ega. Bu talablarning buzilishi ish natijalarining kamayishiga, to‘g‘ri 
mehnat malakalarining sust tarkib topishiga, ba’zan esa kasb kasalliklarining 
paydo bolishiga olib keladi. O‘quvchining ish joyida mavjud bo‘lgan ish va 
nazorat-o‘lchov asboblarining miqdori va xillari yetarli holda bo‘lishi kerak. 
Masalan, pedagoglar mehnatini ilmiy asosda tashkil etish nuqtayi nazaridan randa, 
taxtani uzunasiga tiladigan yoysimon arra, iskana, metall qirqadigan dastarra va 
qaychi yoki nazorat-o‘lchov asboblari shtangensirkullar, mikrometrlar, 90° li 
go‘niyalar va boshqa shu kabi asboblar har bir o‘quvchining ish joyida doimo 
turishi nozarurat hisoblanadi. Gap shundaki, ish vaqtida ulardan foydalanish 
koeffitsienti juda past bo‘ladi, shuning uchun bu asboblardan bir o‘quvchi emas, 
balki bir vaqtning o‘zida bir necha o‘quvchi foydalanishi kerak. Shu munosabat 
bilan o‘quvchining ish joyini tashkil etishga ham yangi talablar qo‘yiladi. Barcha 
shaxsiy asboblar vazifasiga qarab ishlayotgan o‘quvchiga yaqin joyda dastgoh 
ustida turishi kerak. Ko‘pchilik foydalanadigan asboblar ishlayotgan 
o‘quvchilarning ish joylariga baravar uzoqlikka qo‘yilishi kerak. 
Dastgohlar turli ishlash operatsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishga imkon 
beradigan va mustahkam joylashtirilgan ish konstruksiyalaridan iborat bo‘lishi 
kerak. Masalan, bir o‘rinli slesarlik dastgohi 800-850 mm (duradgoriik dastgohi 
750-780 mm) balandlikda o‘rnatilishi va u yog‘ochdan yoki metallardan 
tayyorlanishi lozim. Dastgoh o‘rnatiladigan stol taxtadan ishlanadi, listiga 1,5-2,0 
mm qalinlikda po‘lat tunuka qoplanadi va perimetri bo‘yicha 25x25 mm li burchak 
qilib qoplanadi, dastgoh qulay o‘rindiqqa ega bo‘lishi, undan o‘quvchi va 
instruktajlar dam olishi vaqtida foydalanishi, yozuvlar, eskizlar tuzish uchun esa 
unda suriluvchi planshet ham bo‘lishi zarur. Dastgoh stolid aylanuvchi qurilmaga 
ega bo‘lgan paralel slesarlik tiskilari mustahkamlangan bo‘lishi zarur. Ish va 
kontrol o‘lchov asboblari dastgohning aniq joyida turishi lozim. Ish vaqtida o‘ng 

---

217 
qo‘l bilan olinadigan asboblar (bolg‘a, egov, dastarra, metall qirqadigan qaychi va 
hokazolar) tiskilarning o‘ng tomonida muayyan tartibda joylashishi kerak. Ulardan 
chap qo‘l bilan olinadiganlari chap tomonda turadi. Kontrol o‘lchov asboblari 
dastgoh stolining old tomonida, o‘ng tomonga yaqin joyda turadi. Ish o‘rnidagi ana 
shunday tartib o‘quvchining butun ish vaqti davomida saqlanishi kerak. O‘qituvchi 
yoki usta o‘quvchilardan ish o‘rnini tashkil etish qoidalariga amal qilishini doimo 
talab qilib turishi kerak. Ish asboblari, ayniqsa, nazorat-o‘lchov asbobi ish o‘rniga 
o‘yib qo‘yilishi mumkin emas, bunday hollarda ulardan foydalanish qiyin 
bo‘libgina qolmasdan, shu bilan birga noto‘g‘ri foydalanish va saqlash natijasida u 
tezda ishdan chiqadi. O‘quvchilarga ish o‘rnini to‘g‘ri tashkil etish odatini 
singdirish uchun o‘qituvchi yoki usta ularning bajargan ishlariga baho qo‘yish 
vaqtida o‘quvchining butun mashg‘ulot davomida ish o‘rnini qanday tutganligini 
ham hisobga olishi kerak. Dastgohlar konstruksiyalari sozlovchi qurilmaga ega 
bo‘lishi, ular yordamida dastgohlarni o‘quvchilarning bo‘yiga qarab moslash, 
shuningdek dam olish uchun qulay aylanuvchi o‘rindiqlari, yozish va grafik ishlari 
uchun suriluvchi planshetlar bilan ta’minlanishi kerak. Xavfsizlik texnikasi 
bo‘yicha muhofaza turlari dastgohga mahkamlanishi va zarur bo‘lganda dastgoh 
stolga olib qo‘yilishi kerak.