Óz betinshe jumısı Tapsırǵan: Bazarbaeva Marxabo Qabıllaǵan

Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik Pedogikaliq Institutı Texnologik tálim(sırtqı) Fakulteti

2^a-texnologik tálim qanigeligi studenti Bazarbaeva Marxobanıń Ulıwma pedagogika páninen

Óz betinshe jumısı

Tapsırǵan: Bazarbaeva Marxabo
Qabıllaǵan:
Nókis-2022


Ahmad Yassaviy tálim-tárbiya tuwrısında
Joba :
• Ahmad Yassaviyning tálim tuwrısındaǵı ideyaları.
• Ahmad Yassaviyning kámalikka umtılıwı.
• XIv ásirdiń basında Movorounnahrda Naǵısbandiya jol menen formalaniwi.

Ekenin aytıw kerek, insandı tárbiyalaytuǵın hár qanday haqıyqatlıq pedagogikalıq element bolıp tabıladı. Ol qále buyım bolsın, qále iri táliymat, maqseti tárbiyalaw, jaqsılıq hám jaqsı islikke chorlash, diniy yamasa dúnyalıq bilim beriw bolsın mánisan pedagogikaǵa uyqas esaplanadı. Naǵız ózinday iygilikli ideyalardı ózinde sáwlelengenlestirgen, Shıǵıs pedagogikası tariyxına úlken úles qosqan shaxslardan biri mutasavvif Xoja Ahmad Yassaviy bolıp tabıladı. Sufizmning ataqlı wákillerinen biri Xoja Ahmad Yassaviy 11-ásirdiń 2-yarımı (shama menen 1166 -jıl ) de Tegis qasındaǵı Sayram qalasında tuwılıw tapqan. Ákesi Shayıq Ibrohim kiyim shkafımardlik jol menentiga tiyisli abıraylı zatlardan bolǵan. Yassaviy tuwılǵannan keyin, kóp ótpey anası — Muso Shayıqtıń qızı Oysha xotun opat etedi. 7 jasında atasınan da ajraladi`. Yassaviy tárbiyası menen apası Gáwhar Shahnoz gúmira boladı. Yassaviy apası menen Tegiske kóship barǵannan keyin, 1-ustazı Arıslan bap menen ushrasadı hám odan oqıadı («yetti jasda Arıslan babam izlep taptım... »).

Yassaviy Tegisde batıl ilmi sırların jetilisken ózlestirgen. Sol zamanlarda ilmma'rifatning Movarounnahr daǵı oraylarınan bolǵan Buxarada Turkistonning túrli táreplerinen izleniwshii ılımlar jıynalısǵan. Arıslan bap kórsetpesi menen Yassaviy da Buxaraǵa baradı. Dáwirdiń eń birinshi alımı hám sufiysi Shayıq Yusuf Hamadoniy menen dús keliwib, oǵan murid túsedi. Buxarada ol arab tili menen bir qatarda parsı tilin da tereń úyrenedi. Farsında jaratılǵan sufizmiy ádebiyat menen tanıwadı. Xoja Abduxoliq G'ijduvoniy, Abdulloh Barqiy, Xoja Hasan Andoqiylar menen hamsuhbat hám hámmeslak bolıp, Yusuf Hamadoniy muridlari qatarından orın aladı.[1]1 Ullı oyshıl Alisher Navaiy sufizm táliymatı hám nomdor so'fiy ilimpazlar haqqında belgilengenler etar eken, Yassaviy tuwrısında «Mártebeoti joqarı hám ataqlı, karomoti matavoliy hám nomahsur ermish. Murid hám ashob oǵadasız hám shohu tilenshi aning shıdamlılıqt hám ıqlası ostonida aqır-aqıbetdesiz ermish», — deydi.
Bul pikir Yassaviyning Tegiske qaytıp kelip, jańa bir jol menentke tiykar salǵan murshid retinde maba tapqan dáwirlerine tiyisli bolıp tabıladı. XI asirde Oraylıq Aziyada rawajlanǵan sufizm táliymatı diniy táliymat bolıpǵana qalmay, zárúrli social áhmiyetke iye, ayriqsha bilimlendiriwge tiyisli hám tárbiyalıq ideyalardı jıynaǵan jónelis bolǵan. Sufizm táliymatında ustaz hám shákirtlik dástúrlerinege qatań ámel etilgen, húr pikirlilik hám adamiylik pazıyletleri qáliplestiriliwine zárúrli itibar berilgen. Usı tárepler Ahmad Yassaviy ijodida da ayqın kózge taslanadı. Yassaviy hikmetlerinde kórsetilgen watan, insan kámalı, iyman, ar-namıs, nafsga berilmaslik, reyim-shápáátlilik haqqındaǵı etikalıq -filosofiyalıq pikir-ideyalar házirgi jaslar tárbiyasında da qımbatlı qádiriyat bolıp, olar milliy pedagogikamızǵa qosılǵan úlken úles bolıp tabıladı.
Ahmad Yassaviyning dóretpeleri sufizm ideyaların kópshilik ko'ngliga tereń sıńırıwǵa qaratılǵan. Abdurauf Fitratning atap ótiwishe, Yassaviyning «adabiyotda tutqan jolı ápiwayı xalıq shayırlarimizning tutg'on jolı bolıp tabıladı... Onıń hikmetleri vaznda, uyqasda, usılda xalıq ádebiyatı atalǵan qosıqlar menen ese». Joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, Ahmad Yassaviy miyraslarında onıń “Hikmet” atı menen júrgizilgen qosıqlar kompleksi awır orın iyeleydi. Usı qosıqlar kompleksi kórkem ádebiyatqa baylanıslı ortalıqta “Toplamı hikmet”nomi menen ataqlı. Sonıń menen birge, onıń pedagogikalıq qarawları «Rasoil» («Qollanbalar») shıǵarmasında da sawlelengen. «Yassaviya» jol menentining barlıq isenimleri Ahmad Yassaviyning tiykarǵı shıǵarması bolǵan «Hikmet»de tolıq aytılǵan.
XII asirdegi turkiyzabon poeziyanıń ájayıp úlgisi bolǵan, keyingi dáwirler degi turkiy ádebiyatqa úlken tásir kórsetken «Hikmet» shıǵarmasında «Yassaviya» táliymatı daǵı páklik, hadallıq, tuwrılıq, miyir-shápáát, óz qol kúshi, mańlay teri hám hadal miyneti menen kún keshirim, Alla taolo ushırasıwına jetiwish jolında Insandı batılan hám zohiran hár tárepleme jetilistiriw sıyaqlı aldıńǵı ulıwma insanıylıq qádiriyatlar ańlatpa etilgen. Ahmad Yassaviy hikmetleri tema tárepinen rangbarang. Olardı shın júrekten oqıp, ańǵarıwǵa háreket etilse, oqıwshı “Insan” degen janzattı jańalıq asha baslaydı, óz-ózin baqlaw etedi. Bul “jańa ashılıw” (óz-ózin ańǵarıw ) oqıwshın ástesekin o'tkinchi hay-ol háweslerden uzoqlashtiradi, mániske yuzlantiradi. Adamlıqqa odaydı.. Bul úndewlerdiń bir uchi Yassaviy hikmetleri tiliniń ápiwayı hám xalqchilligiga barıp tutassa, ekinshi uchi kúshli kórkem ańlatpalar menen kewilge kirip barıw, qosıqxonni da ruwxıy da kórkem tárbiyalawda kózge taslanadı.
Yassaviy hikmetlerinde ilmga umtılıw, bilimge, bilimge chorlash jetekshilik etedi, qosıqtıń bir qatarılarda ilmli adamlardıń qadri bálent bolıwı jiyi-jiyi uqtiriladi: Ey doslarım, bilimliler qalıs sáwbet etorlar, Ul sáwbette bilim hinjilerin shashorlar. Aqsha -naxaq (ni) bayanın alım bilur, Hadal -haram ayırmashılıǵın sawatsız qoydin bilur?! Ilimpazlardin omilar ko'b payda olur, Bul dúnyada jaqsı eski mektepte hayal muǵallim qol, doslar.
Yassaviy kózqarasında hikmet — «ilmi laduniy», yaǵnıy ilmi g'aybu haqoyiq hám ilohiy sırlardı kashf aylash mazmunına iye. Ahmad Yassaviy naǵız ózi jańa ashılıwdı ete alǵan jáne bul jolda dus kelgen hár qanday ádalatsızlik, eki júzli adamlıqtı keskin qaralaǵan. Atap aytqanda, onıń “Rasoil” shıǵarmasında tómendegi gápler ushraydı : sonday osiy hám xofiy shayıqlar chiqadurki, alar shaytan alayhil-l-la'naga ustazlıq qilurlar, barlıq xalıq olarǵa (ipsiz) baylanıstırnurlar hám alar jalataylıq ila muridlarni ovlayurlar. Ushal osiy shayıqlar muridlaridan buyım-pul undirurlar hám alarning ko'ngillari kufru páslikten qutılolmas. Andoq pirlar kápir hám zalımlarǵa qayırqom bo'lurlar hám sıylıq -sálem bermegenlerdi pisand etpeslar hám alar ushın sháriyat nızamlarınıń qadri sarı chaqacha bolmaydı. Joqarıdaǵı pikirler, óz dáwirdiń shayıqlarigagina tiyisli bolıpǵana qalmay, hár qanday dáwir pedagogların tárbiyalaw hám ustaz shaxsın qáliplestiriw máselelerine de tiyisli bolıp tabıladı.
Yassaviy ayırım shayıqlar sıyaqlı buyım-dúnya toplawǵa ulıwma qızıqmaganini, jarlıparvar hám g'aribparvar bolıp jasaǵanlıǵın onıń birpara hikmetlerinen de bilse boladı. Buyım-dúnyaǵa, baylıqqa hám mámleket arttırıwǵa mukkasidan ketken, sıqmar hám górqaw kisilerdi Yassaviy ayamastan sın pikir etedi: Sheksiz biling bul dúnya barlıq xalqdan qoralı qoylaro, Ishonmag'il molingga, bir kún qoldan ketoro, Oto, ono, aǵayın qayon ketti, pikir et, Tort ayoqlik cho'bin at bir kún sango yetoro. Joqarıdaǵı qosıqtıń bir qatarılarǵa uyqas túrde shayır insan daǵı psixik baylıqtı múqaddes tutadı. Illetler ishinde eń qáwiplisi nafs bolıp tabıladı, deydi: Nafsim meni joldan urib qor ayladi, Termultirib xaloyiqg'a zor ayladi.
Haqıyqattan da, náps hár qanday illettiń baslanıwına sebep bolatuǵın insan daǵı psixik-ruwxıy táreplerden biri bolıp tabıladı. Onı jaslıqdanoq tárbiyalaw, illet emes, pazıylet retinde qáliplestiriw zárúrli social, pedagogikalıq wazıypa esaplanadi. Shıǵısona tálimdiń maqseti tek bilim emes, bálki etikaan jetik shaxstı da tárbiyalaw bolıp tabıladı. Ahmad Yassaviy hikmetleri naǵız ózi maqsette xızmet etedi. Ahmad Yassaviy ladanlıq sebepli turmısda górsawatlıq, ar-namıssızlik, ata-ana hám ustazlarǵa húrmetsizlik, ruwxıy jarlılıq, jawızlıq, tákabbirlik, ladan insannıń eń tómen shaxs ekenligi, ladanlıq, haramılıq húkim súrgen orında, bilim bolmaǵan úlkede mámlekettiń krizisqa júz tutıwın bólek belgilep ótedi.
Ahmad Yassaviy 1041 jılda Saryom (Sayram) awılında SHayx Ibrohim shańaraqında tuwıladı. Jeti jasında atasınan, keyin onasidan saǵır qaladı. Ol Arıslanbob atlı insan qolında hám de kópshilik izleniwshii ılımlar sıyaqlı Buxarada tárbiya hám oqıadı. Onda ataqlı Yusuf Hamadoniydan muridtiń ruwxıy ádeplerin úyrenip, keyin Turkistonga qaytadı hám óz jol menentiga tiykar saladı. Ol so'fiylik ideyaları, sonıń menen birge, óz jol menenti tiykarların targ'ib etıwde qosıqlarınan paydalanadı. Islam dini isenimleri hám óz tiykarlaǵan ideyalardı qosıqiy tárzde bayanlaw tiykarında keń kópshilik arasına kirip baradı. Yassaviy hikmetleriniń etikalıq, filosofiyalıq, ilohiy tiykarları tuwrıdan-tuwrı “Quran” ideyaları hám payǵambar Muhammad Alayhis-sálem ádisleri negizinde qáliplesedi.
Ahmad Yassaviy hikmetlerinde payǵambar Muhammad Alayhis-sálem táliymatında ullılanǵan ruwxıy -etikalıq páziyletler - qayır-saqawat, saqawat, qánaat hám rostgo'ylik targ'ib etiledi, bildirilip atırǵan pikirler kisilerdi tek Allaǵa baǵınıqlı bolıwǵa odaydı. Onıń hikmetlerinde pánt tiykarǵı orın tutadı. Olardıń barlıǵında so'fiylik jol menentining amollari - haqıyqattı biliw. Haqni súyiw, nafsu dúnyadan sheginiwge shaqırıq etiwshi ideyalar óz sawleleniwin tapqan bolıp tabıladı. Insan sezimi hám sanasına hár qanday illet, haramılıqtan azat etiw kerek, áne sondaǵana insanda etikaında kózge taslanıwshı ayırım kemshilikler júzege kelmeydi, degen pikirler kámal insandı qáliplestiriwdiń tiykarǵı jollarınan biri retinde tán alıw etiledi.
Ahmad Yassaviy hikmetlerinde payǵambar Muhammad Alayhis-sálem táliymatında ullılanǵan ruwxıy -etikalıq páziyletler - qayır-saqawat, saqawat, qánaat hám rostgo'ylik targ'ib etiledi, bildirilip atırǵan pikirler kisilerdi tek Allaǵa baǵınıqlı bolıwǵa odaydı. Onıń hikmetlerinde pánt tiykarǵı orın tutadı. Olardıń barlıǵında so'fiylik jol menentining amollari - haqıyqattı biliw. Haqni súyiw, nafsu dúnyadan sheginiwge shaqırıq etiwshi ideyalar óz sawleleniwin tapqan bolıp tabıladı. Insan sezimi hám sanasına hár qanday illet, haramılıqtan azat etiw kerek, áne sondaǵana insanda etikaında kózge taslanıwshı ayırım kemshilikler júzege kelmeydi, degen pikirler kámal insandı qáliplestiriwdiń tiykarǵı jollarınan biri retinde tán alıw etiledi.
Zero, sufizm-náps mazalarınan waz keshiw bolıp tabıladı. Náps - ashkózlıq, o'g'rilik, nadanlıq, menmenlikti keltirip shıǵaradı. SHuning ushın qánaat Ahmad Yassaviyning turmıslıq uranı esaplanadi. Oziga qánaat qılıw, shúkirlik, hadal bir jutım jew arqalı insan Aqsha menen “kóriwa” aladı, nafsga boysınıwshı bolǵanlar bolsa menmenlikten qaytmaydi, náps balosiga ushraydı. Atap aytqanda :
Zero, sufizm-náps mazalarınan waz keshiw bolıp tabıladı. Náps - ashkózlıq, o'g'rilik, nadanlıq, menmenlikti keltirip shıǵaradı. SHuning ushın qánaat Ahmad Yassaviyning turmıslıq uranı esaplanadi. Oziga qánaat qılıw, shúkirlik, hadal bir jutım jew arqalı insan Aqsha menen “kóriwa” aladı, nafsga boysınıwshı bolǵanlar bolsa menmenlikten qaytmaydi, náps balosiga ushraydı. Atap aytqanda :
Nafsdan kechib, qanoatni pesha qilg’on,
Har kim topsa, rozi bo’lib, bo’yi sung’on
Yaxshilarga xizmat qilib duo olg’on,
Andoq oshiq mahshar kuni armoni yo’q.
Jondin kechmay hu-hu degan bari yolg’on,
Jondin kechmay hu-hu degan bari yolg’on,
Bu gumrohdin so’rmang savol, yo’lda qolgan,
Haqni topgan o’zi pinhon, so’zi pinhon
Ul sababdan oltmish uchda kirdim yerga.
Banda bo’lsang mehnat tortg’il g’ofil odam,
Oqil ersang g’animatdur senga shul dam
Omonatdir aziz joning yurma beg’am,
Eshitib o’qib yerga kirdi qul Xoja Ahmad.
Ahmad Yassaviy ladanlıq sebepli turmısda górsawatlıq, ar-namıssızlik, ata-ana hám ustazlarǵa húrmetsizlik, ruwxıy jarlılıq, jawızlıq, tákabbirlik, ladan insannıń eń tómen shaxs ekenligi, ladanlıq, haramılıq húkim súrgen orında, bilim bolmaǵan úlkede mámlekettiń krizisqa júz tutıwın bólek belgilep ótedi.
Ahmad Yassaviy ladanlıq sebepli turmısda górsawatlıq, ar-namıssızlik, ata-ana hám ustazlarǵa húrmetsizlik, ruwxıy jarlılıq, jawızlıq, tákabbirlik, ladan insannıń eń tómen shaxs ekenligi, ladanlıq, haramılıq húkim súrgen orında, bilim bolmaǵan úlkede mámlekettiń krizisqa júz tutıwın bólek belgilep ótedi.
Ahmad Yassaviy hikmetlerinde Haqqa jetiw jolin targ'ib eter eken, insandı nadanlıq botqog'idan tek qılıw kerekligine pát beredi. Ol “SHariatda orif-biloh bolıwdı, jol menentda xabardar -sırlar bolıwdı, rasında kámal -jetilisken bolıwdı, bilimde dáryası túbi joq teńiz bolıwdı talap etedi”.
Joqarıda aytılǵan pikirlerden anglanadiki, Ahmad Yassaviy tárepinen ilgeri surilgan ideyalar insandı jaman illet, náps balosidan waz keshiwge odaydı. Jaman illetler hám náps balosidan qutılıw insandı psixik hám fizikalıq kámallıq tárepke jetekleydi.
Aslini alǵanda, Mansur Xalloj da, Imom G'azzoliy da, Ahmad Yassaviy da psixik kámalǵa jetkenge intilganlar. Zero, olar intilgan kámallıq - Haqqa jetiwish,-oǵan muhabbat qoyıw, sol ıshqı dardi menen jasaw, táwbe etiw, sabru qánaat, ǵayratlılıq, tuwrılıq, rostgo'ylik, shın júreklilik, nafsni tiyish, odan jeńimpaz keliw, hár bir insan kewilin iplas illetlerden qutıltırıwshı faqru ólim sıyaqlı páziyletlerdiń kompleksinen ibarat esaplanadi. Olar insan kámalıdiń támiyinleniwi ushın túrli jollardıń nátiyjeli ekenligin tiykarlawǵa háreket etkenler. SHu menen birge, izertlewshilerdiń Yassaviya táliymatı ideyalarına kóre zalım hukmdor, nopok dinge sıyınıw peshvolari, ladan hám bilimsiz adamlarǵa salıstırǵanda qarsılasıot bar ekenligi aytıp ótkenliginen gúwalıq berediler.
Aslini alǵanda, Mansur Xalloj da, Imom G'azzoliy da, Ahmad Yassaviy da psixik kámalǵa jetkenge intilganlar. Zero, olar intilgan kámallıq - Haqqa jetiwish,-oǵan muhabbat qoyıw, sol ıshqı dardi menen jasaw, táwbe etiw, sabru qánaat, ǵayratlılıq, tuwrılıq, rostgo'ylik, shın júreklilik, nafsni tiyish, odan jeńimpaz keliw, hár bir insan kewilin iplas illetlerden qutıltırıwshı faqru ólim sıyaqlı páziyletlerdiń kompleksinen ibarat esaplanadi. Olar insan kámalıdiń támiyinleniwi ushın túrli jollardıń nátiyjeli ekenligin tiykarlawǵa háreket etkenler. SHu menen birge, izertlewshilerdiń Yassaviya táliymatı ideyalarına kóre zalım hukmdor, nopok dinge sıyınıw peshvolari, ladan hám bilimsiz adamlarǵa salıstırǵanda qarsılasıot bar ekenligi aytıp ótkenliginen gúwalıq berediler.
XIv ásirdiń baslarına kelip, Movarounnahrda so'fiylikning taǵı bir aǵımı Naǵısbandiya jol menenti qáliplesti.
Naǵısbandiya táliymatı óziniń turmıslıq ideyaları menen basqa jol menentlardan tupten ajralıp turadı. Naǵısbandiya jol menentining “túbiri” uzaq dáwirler, yaǵnıy, SHarq Oyanıw dáwirine barıp taqaladı. Oraylıq Aziyada eki ullı alım - Abulqosim Ali al-Xoroqoniy (1034 jılda 80 jasında opat etken) hám de Abu Ali al-Farmadiy (1084 jılda opat etken) larning so'fiylik táliymatı rawajlanıwında úlken úlesleri bar ekenligin aytıp otedi. Sufizm áleminiń ataqlı filosofları Ahmad al-G'azzoliy hám Yusuf Hamadoniylar (1049 -1140 jıllar ) Abu Ali al-Farmadiyning shákirtleri esaplanadi.
Naǵısbandiya táliymatı óziniń turmıslıq ideyaları menen basqa jol menentlardan tupten ajralıp turadı. Naǵısbandiya jol menentining “túbiri” uzaq dáwirler, yaǵnıy, SHarq Oyanıw dáwirine barıp taqaladı. Oraylıq Aziyada eki ullı alım - Abulqosim Ali al-Xoroqoniy (1034 jılda 80 jasında opat etken) hám de Abu Ali al-Farmadiy (1084 jılda opat etken) larning so'fiylik táliymatı rawajlanıwında úlken úlesleri bar ekenligin aytıp otedi. Sufizm áleminiń ataqlı filosofları Ahmad al-G'azzoliy hám Yusuf Hamadoniylar (1049 -1140 jıllar ) Abu Ali al-Farmadiyning shákirtleri esaplanadi.
Xoja Hasan Andoqiy, Xoja Abdulloh Jumsaqqiy (Barkiy), Xoja Ahmad Yassaviy hám Xoja Abdulholiq G'ijduvoniy sufizm ilmi boyınsha Yusuf Hamadoniy qolında tereń tálim alǵan tórt ataqlı shayıqlar esaplanadi.


Adebiyatlar!
1. Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. Toskent, 2006.
2. Maxsudova M.A. Muloqot psixologiyasi. Toshkent: Turon-iqbol, 2006. -115
3. Оmоnоv Х.T., Mаdiyarоvа S.А. vа bоshq. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr vа pеdаgоgik mаhоrаt. Mаgistrаturа uchun dаrslik. – T.: Iqtisоd-Mоliya, 2009.
4. Sultonova G.A. Pedagogik mahorat. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2005.
5. Yuzlikаеvа E.R., Mаdyarоvа S.А., Yanbаrisоvа E.E., Mоrхоvа I.V. Tеоriya i prаktikа оbщеy pеdаgоgiki. – T., 2013.