Óz betinshe jumisi Tapsirdı: Sh. Tenelbaeva

Ájınıyaz atindaǵı NMPI
Mektepke shekemgı tálım baǵdari
2-k kúrs studenti
Tenelbaeva Shaxsanemniń
“Uliwma pedagogika”
páninen

ÓZ BETINSHE
Jumisi

Tapsirdı: Sh.Tenelbaeva

Qabılladı: A.Risnazarova

Nokis______2022

Tema: Mahmud Qashǵariydiń pedagogik qarasları.
Joba:

1. 
   Mahmud Qashǵariydıń ómi bayani
   
2. 
   Mahmud Qashǵariydiń shiǵarmaları
   
3. 
   Mahmud Qashǵariydińpedagogik qarasları.
   

Mahmud Koshg'ariy Oraylıq Aziyada dáslepki orta ásir mádeniyatınıń ullı ǵayratkerlerinen bolıp, filologiya salasında, atap aytqanda turkiy tillerdi úyreniw salasında ataqlı boldı hám tarihda óshpeytuǵın ız qoddirdi.

Mahmudning atasın atı Husayn, babası Muhammad bolıp, kelip shıǵıwına hám tiline kóre Koshg'ariy qatnasın alǵan. Ol XI asirde tuwılıp, jasap dóretiwshilik etdi. Bul dáwirde Movarounnahrda Samaniyler ornın Qoraxoniylar úrim-putaǵı iyelegen, turkiy kórkem ádebiyatqa baylanıslı til regionda keń úrp bóle baslaǵan edi. Hátte Abbosiylar xalifaligi oraylarında, ozaldan arab hám basqa samaniy xalıqlar jasap kelgen úlkelikte turkiy elatlar kórinetuǵındalari kóbeyip, turkiy tilge itibar asqan edi. Mahmud Koshg'ariy da óziniń uzaq jıllar dawamında qurǵan “Toplamu sózligit turk” kitapın musılmansha jıl esabı 469 (1074/75) jılda tamamlab, abbosiy xalifalar áwladınan bolǵan bálent poziciyalı Abulqosim Abdulloh binni Muhammad al-Muqtadoga baǵıshlaǵan. Miynettiń tiykarǵı teksti sol dáwirde keń region musulman Shıǵısında, pútkil Jaqın hám Orta Shıǵısda dinge sıyınıw, pán tiline aynalǵan arab tilinde jazılǵan bolıp, turkiy tildiń baylıǵın, mazmundor hám reń-barangligini túsindiriw ushın jazılǵan, dep shama qılıw múmkin.
Mahmud Koshg'ariy Balasog'unda tuwılıp, bulmanda jigitlik shaqların keshirgen sonda da, uzaq jıllar “Joqarı Shınlap baslap pútkil Movarounnahr, Xorezm, Ferǵana, Buxara, házirgi Arqa Afganistanǵa shekem shozılǵan” turkiy úlkelikti, turkpenler, o'g'uzlar, chigillar, yag'molar, qırǵıshzlarning qalaların, awıl hám jaylawların aylanıp shıqtı, túrli dialekt hám sóylesim qásiyetlerin úyrendi, olardı adabiiy til menen sıyaqlıshtirdi, óz jumısı ushın asa bay material topladi. Sózlik dúziwde arab filologları jaratqan a'anadan ónimli paydalanǵan halda, jumısqa dóretiwshilik yondashdi, turkiy til nizamlıqların birinshi náwbette inabatqa alıp kitapına tártip berdi.

Koshg'ariy shıǵarması, ózi atap ótiwishe, “aldın hesh kim tuzmagan hám hesh kimge málim bolmaǵan bólek bir tártipda” dúzilgen. Ol jaǵdayda kóp dialektshunoslikka tiyisli salıstırıwiy qaǵıydalar, grammatik, morfologiyalıq, leksik, semantik belgiler kórsetilgen. Dóretpe paydalanıwshılarǵa ańsatlıq tuwdırıw ushın ápiwayı hám qısqasha jazılǵan. Ol jaǵdayda áyyemgi turk álippesi, fonetikalıq nizamlıqlar, orfoepik hám orfografik qaǵıydalar puqta túsintirip berilgen. Sózlikte turkiy sóz dúzilisi dástúrleri, atap aytqanda sóz tártibi, peyil formaları, sóz etimologiyasiga tiyisli pikirler aytılǵan. Avtor kórsetiwishe, kitap 8 bólimden, kirisiw hám juwmaqtan ibarat. Hár bir bólimde at -at sózler, peyiller qolaylıq ushın bólek ajıratıp berilgen. “Toplam” de 7500 den aslam turkiy sóz hám sóz dizbegiler anıqlama berngen. “De-vonu sózligit turk” da kórkem ádebiyatqa baylanıslı til, da tiykarǵı turkiy dialektlerdi qamtıp alǵan bolıp, odaǵı kórkem ádebiyatqa baylanıslı til, dialekt elementleri qatnası ortasha kórkem ádebiyatqa baylanıslı tildegi 10 -12 sózge, dialektga tiyisli bir sózge tuwrı ke-ladi, yaǵnıy umumturkiy kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilge basqasha áhmiyet ajıratılǵan. Bul jaǵday sol dáwir islam regioninde turkiy kórkem ádebiyatqa baylanıslı til qansha keń tarqalǵanı hám bekkem poziciyaǵa iye bolǵanın tastıyıqlaytuǵın qatiy dálil bolıp tabıladı. Sózlikte júzlegen kisi ısımları, qala hám awıl, úlke atları, dárya, taw, jaylaw, oypatlıq, jıra, jol, shıgarlıq, kól, say sıyaqlı jo'g'rofiy atamalar, túrli qáwim, urıw, elat, planeta, yudduzlar, mawsimler tilge alınadı. Ol jaǵdayda anıqlama berngen grammatik kórsetkishler morfemalar esabı da mıńǵa jaqın.

Turkiy xalıqlar tariyxına tiyisli áyyemgi ańız hám ráwiyatlar, 300 ge jaqın naqıl hám maqallar, hikmetli sózler, 700 qatardan aslam qosıqiy úzindiler bul dóretpe betlerinen orın alǵan. Qosıqiy úzindilerdiń qo'p bólegi turkiy xalıqlar awızsha ijodiga tán tórtlıqlardan ibarat. Biraq “Toplam”da keltirilgen qosıqiy qatarlardan 150 qatarǵa jaqinı islam dáwiri poeziyaına tán bolǵan “bayt” tipidagi masnaviy, tárip, ǵázzel, kontinent úzindileri bolıp, olardı Koshg'ariy ózi de kóbinese “bayt” dep ataydi. Kitapda 7 epik dos-ton, ishqiy qosıqlar, pandnomalar, álem jaratılıwına tiyisli asotir, qosıqlar, tábiyaat tábiyat kórinisileri suwreti, maqtaw qosıǵılar, filosofiyalıq baqlawlar ushraydı. Koshg'ariy toplamında keltirilgen vIII - XI ásirlerge tiyisli turkiy poeziya úlgilerinde ol yamasa bul dárejede aruz salmaǵına ótiw beyimligi bilinedi. Aruzning aruzdıń ólsheminiń biri, ramal, munsarih, hajaz, basit, qarib, mutaqarib salmaqları turkiy poeziya na-munalarida isletilingen bolıp, ásirese aruzdıń ólsheminiń biri bahridan keń paydalanılǵan (44 bólek). Bunday qosıqlardı avtor ózi bólek urjuzalar dep ataydı. Olar turkiy xalıq poeziyaında keń tarqalǵan bolıp, bul okean sesler uyǵınlıǵıı turkiy poeziya tábiyaatına sáykes keliwinen bolsa kerek.

“Toplam”dagi epik dástan -qosıqlar kóbirek urıs haqqında shıǵarma xarakterinde bolıp, birpara iri úzindilerge shártli túrde “Tangutlar menen urıs haqqında shıǵarma”, “O'yg'urlar menen urıs haqqında shıǵarma”, Yabaku menen urıs haqqında shıǵarma” dep at qoyılǵan. Olar óz mazmunına kóre arablarning bilimsiziya dáwirindegi qáwimleraro sawashlar suwretlengen epik ráwiyatlarına uqsap ketedi, tek arablarda bul janr nasriy, turkiy xalıqlarda bolsa qosıqiy forma ústin bolıp tabıladı. Olarda turkiy xaliqlardiń ǵayratlılıqı, qıyınshılıqlarǵa shıdamı, batırlıǵı, áskeriy hıylelar, siyasiy gúres, elparvarlik, mártlik, hikmet, miyir hám qáhár sezimleri janlı, chaqnoq qosıqtıń bir qatarılarda xarakteristika etilgen. Usınıń menen birge qáwimlik boshboshdoqlik, óz-ara daw -keklerden ókiniw, qosılıwǵa, birlespeqa umtılıw meyilleri de sezilib turadı. Ullı turk xoqonligining tushkunlik jaǵdayı, birden-bir birlestiruvchi ideyanıń jemiriledi bul qosıqlar kóbirek Islamdan ilgeri awızsha poeziya úlgileri zkanidan bildirgi beredi. Áyyemgi epik qosıqlardan “Toplam”da saqlanǵan eki iri dóretpe kópshiliktiń diq-qatini tartıp keledi. Bulardan biri “Ali Er Tonǵa joqlaw qosıǵı” hám ekinshisi - “Qıs hám jaz” tartısı bolıp tabıladı. Joqlaw qosıǵı 44 qatardan ibarat. Ol jaǵdayda málim mániste turkiy el, xalıq óziniń ardaqlı qaharmanı, xoqoni hám jolbasshısigagina emes, bay berilgen múmkinshilikleri, bóleklengen elati, tushkunlikka júz tutqan turkiy imperiyadagi ruwxıy jolsızlıq jaǵdayına da jas to'kadi, motam etedi. Bul qosıq xalıq awızsha ijodidagi “jılaw” janrining kórkem ádebiyatqa baylanıslılasqan úlgisi desa boladı. “Qıs hám jaz” tartısı turkiy tartıs janrining bizgeshe jetip kelgen birinshi jaqtı úlgisi bolıp, ol jaǵdayda turkiy xaliqlardiń pútkil tábiyaatı, jasaw, oylaw tárizi, sevinchlari, qayǵıları tolıq sawlelengen. Ásirese, tábiyaatqa miyir gózzal ańlatpa tapqan. Dóretpe metaforaiy suwretler, teńewler, istioralar, janlandırıw hám jeńil astarlı sóylewlerge bay. Onı oqıǵanda sharba -dar turkiy elatlar turmısı, iskerligi, tábiy ortalıq kóz olidingizda ayqın gewdelenedi:

Alin tapu jasardı, Urut otın yashirdi, Ko'lning suvin kushardi, Siyir baba mungrashur.
Mazmunı :
Taw basları jasardı, Qurug' o'tni yashirdi, Kól suwi toshurdi, Siyir, buǵa mańırawur.
Bul báhár suwreti. Qıs suwreti kerisinshe:
Keldi asin asnayu, Qozqa topal usnayu. Kirdi budun qusnayu, Kara bulit ko'krashur.
Mazmunı :
Keldi samal huvillab, Dúbeley bolıp g'uvillab, Xalıq titirewur uvillab, Qara bult guldirar.
Bul tábiyat kórinisiler sharbadorlar turmısı ushın Islamdan aldınǵı dáwirde de, keyinirek de xarakterli edi. Bul janrda jangaoma hám joqlaw qosıǵılar sıyaqlı dramatizm sezimi júdá kúshli. Usınıń menen birge romantik shadlıq da bar.
Toplamda islam dáwir poeziyası tiykarınan ishqiy, filosofiyalıq -didaktik, maqtaw qosıǵılıq tárip hám qosıq úlgileri menen kórinetuǵın bolǵan. Ol jaǵdayda da mazmun, da formasına kóre Ahmad Yugaakiy dástanına tiykar bolǵan tórtlıqlardı eslatuvchi “aaba” uyqaslı on bir hijoli mamıq-shalar ushraydı :
Yag'a erur jolıguqin nangi tavar, Bilig kúyewi jılawsin nelik sevar, Tavar jıynap suw aqin indi saqin, Qo'rum sıyaqlı izisin qo'di suvar.
Mazmunı :
Dushpan erur insanǵa molu tavar, Alım adam yovini qanday sevar, Buyım jıynawdı sel keliw dep Buyım iyesin tas sıyaqlı yumalatar.

“Toplam”dagi bir ǵana maqtaw qosıǵılıq táripden bólek hayal kisige - Malikaga arnalǵan. Ol alǵısnama tártipte jazılǵan bolıp, aruz salmaǵınıń “munsari” bahriga tuwrı keledi. Filosofiyalıq -didaktik tárip hám masnaviylar pandnoma tártibinde bolıp, turkiy elatlar ruwxıylıqına tán bolǵan bunday jónelis “Toplam -”da kóbirek sawlelengen. Olarda ılım úyreniw tashviq etiledi, nadanlıq, kibru hawa qaralanadı, saqawat hám saqıylıq, mıymankeshlik ullılanadı, buyım-dúnyaǵa ashkózlik qoyıw, sıqmarlıq hám ashkózlıq fosh etiledi, ata-ananı húrmetlew, olardıń sózine qulaq osishga shaqırıq etiledi. “Toplam”da mártlikti kótermelew, qıraǵılıqqa, dushpannan ıqtıyat bolıwǵa shaqırıwshı báyitler de pánt qato-rida ushraydı :

Bilga eran savlarin alg'il o'gut, Iygilikli savi ezlasa ózge singar. Ardagi tile o'graning, bo'lma quvaz, Ardashsizin - o'gunsa angma angar.
Mazmunı :
Alım kisi sózinen olgil o'git, Iygilikli sózdi esitseń dilga singar. Ílım-hikmet úyrengin, bo'lma gejir, Saqıylıqı joq maqtanshaq jol joǵatar.
Bul ılım-ónerge tashviq, alımǵa húrmet haqqında bolsa, tómendegi báyit mıymankeshlik jóninde:
Kelse qali yag'lig' bolıp yo'nchig' uma, Kelur anig' bolǵan anig' tutma uma.
Mazmunı :
Kelse eger xanań uzra g'arib qonaq, Bar zatnshi oddiga qoy, bol mehriban.
“Toplamu sózligit turk”da keltirilgen tárip hám tamshılar mazmun tárepten sol dáwirdiń turkiyzabon shayırı Yusuf Tán Hojib dástanı temaları menen júdá uyqas bolıp tabıladı. Sol tárepten kem odaǵı úzindilerdi Ahmad Yugaakiyning “Hibat ul-haqoyiq”iga hám Yusuf Tán Hojibning “Qutadg'u bilig” shıǵarması arasındaǵı dáwir poeziyaına tiyisli ekenligin tán alıw múmkin. Hátte dúnyanıń o'tkinchi hám biyopalıǵı, insan táǵdiriniń ózgeriwshenligi haqqındaǵı qosıqtıń bir qatarılar da bul oyda sawlelendiriwdi aytıp turadı :
Kózum yapsh savruqub quzi aqar, Bilnib ajun emgagin túwel uqar, Eńbeksizmi turg'u joq munda tamu, Ezgulugug kórmezib ajun shıǵar, Ajun quni yo'dduzi tutchi tug'ar.
Mazmunı :
Kózim jası tirqirab tómen oqar, Ańlap dúnya g'amini túwel uqar, Qıyınshılıqsız turmıs bunda hesh, Jaqsı islikti kórmesten ulur bigar, Tuwılǵan zot dúnyada máńgi porlar.
“Toplam”da, az bolsa -de, dúnyanıń jaratılıwına tiyisli, yaǵnıy kos-mologik tema daǵı qatarlar da ushraydı :
Tangri ajun to'rutti, Chig'ri uzu tazginur, Juldızları chargashib, Tún-kún uza júrgenur. Yaragti jasıl chash, Savurdi urung qash, Tizildi qaraqush, Tún-kún uza júrgenur.
Mazmunı :
Tangri álem jaratti, Pálek mudam aylanur, Juldızları saplawıb, Tún-kún uzra burkanur. Jaratti jasıl aspan, Yudduzlar jolı samon, Dala búrkiti juldız -kriterya, Tún-kún uzra burkanur.

“Toplam”dagi qosıqlardıń kórkem dárejesi joqarı ekenligi, olardı jaratqan shayırlardıń júdá maǵlıwmatlı bolǵanı, elegant hám tereń kórkem didga iye ekenligi ilimpazlar tárepinen aytnadı.

Mahmud Koshg'ariy shıǵarmasında dúnya kartası sheńber formasında sızıp kórsetilgen. Onıń orayında Oraylıq Aziya jaylasqan. Balasog'un, Shosh, Ózgen, Isfijob, Marg'inon sıyaqlı qalalar bul aymaqǵa baylanıslı kórsetilgen. XI ásir jug'rofiy qıyallarınan bildirgi beretuǵın kartanıń qosımsha kilinishi Koshg'ariyning qomusiy oqımıslı ekenin taǵı bir ret tastıyıq etedi.
Juwmaq etip aytqanda, Mahmud Koshg'ariyning Islamdan ilgeri hám dáslepki islam dáwiri turkiy mádeniyat ótmishten qalǵan esteliklerin izertlew, toplaw hám áwladlarǵa jetkiziw degi xızmetlerin giddiman bolıp tabıladı. Onıń tariyx, etnografıya, tariyx-jo'g'rofiya jónindegi keń bilim sheńberi, til hám ádebiyat salasındaǵı qomusiy potencialı, izertlew qudıreti búgingi kúnde de tańlanıwlanarli dárejede edi. Onıń kitabında jıynanǵan anıq-ayqın maǵlıwmatlar vIII - XI ásirler de turkiy kórkem ádebiyatqa baylanıslı til hám kórkem ádebiyattıń, da awızsha xalıq ijodi hám túrli sóylesimlerdiń bay dáregi bolǵanı sebepli múmkinshilik sheńber-sida tolıq xarakteristika etildi.
“Toplamu sózligit turk”ni sol dáwirlerde Oraylıq Aziya minta-tárip jasaǵan turkiy xalıqlar turmısı haqqındaǵı qomusiy dóretpe dep ataw múmkin. Bul dóretpe ústinde izertlewler alıp barǵan Fitrat, S. Mutallibov, I. v. Stebleva, v. v. Reshetov, G'. Abdurahmonov, A. Bahadırov sıyaqlı ilimpazlar Mahmud Koshg'ariyni áyyemgi turkiy tillerdi úyreniwge ullı úles qosqan óz dáwirdiń oǵada bilgir alımı ekenligin aytıp otediler. “Toplamu sózligit turk” 3 tóbede ózbek tilinde baspa etilgen. Házirgi zaman jáhán ilimiy jámiyetshiligi XI ásir ullı alımı Mahmud Koshg'ariyni salıstırıwiy filologiyanıń tiykarlawshisi dep tán aladı.

Paydalanilǵan ádebiyatlar:

1. K. Xoshiimov, S. Ashıl. (dúziwshi avtorlar ) Uzbekpedagogikasi antologiyasi. T. Uqituvchi (2-bet.)
2. K. Xoshimov hám boshkalar. Pedagogika tariyxı. Kollanma., «Uqituvchi».
3. O. Xasanboeva hám basqalar. Pedagogika taixi. Qollanba. T., «Uqituvchi».
4. S. Ashıl, K. Xoshimov (dúziwshi avtorlar ) Uzbek pedagogikası antologiyasi. T., «Uqituvchi».