‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

2 -§ . Falsafada substansiya muammosi
Substansiya. 
S ubstansiya (lo tin c h a — su b sta n tin a — m o h iy at; 
falsafada n a rsa la rn in g m o h iy a ti) d ey ilg an d a falsafada d astlab ki 
vaqtlarda borliq, tabiat J a m iy a t. inson va bir butun d u n y o d a b archa 
narsa h a m d a h o d isa la rn in g asosini tash k il etad ig an m o d d iy yoki 
ruhiy b irlam ch i n arsa tu sh u n ilg an .
A yrim faylasuflar su b stan siy a, deb b u tu n m av ju diik nin g asosi 
b o ‘lgan m u tlaq g 'o y a n i, ru h n i yoki subyekt ongi va shu kabilarni 
tu s h u n is h a d i. M a s a la n , q a d im g i d a v r m a te ria lis t fa y la s u fla r 
m od d alarn in g b iron turini d u n y o n in g asosida yotuvchi substansiya, 
d e b tu s h u n g a n la r. Q a d im g i y u n o n m u ta fa k k irla rid a n P ifa g o r 
so n la rn i, P la to n esa, g ‘o y an i, g 'o y a la rn i substansiya deb qaray di. 
N em is klassik falsafasining vakili I.K a n t su bstansiy a „ sh u n d a y bir
i 10

---

d o im iy n a rs a k i, fa q a t u n g a n is b a ta n g in a h a m m a v a q tli h o d is a - 
la rn i a n iq la s h m u m k in “ d e y d i. I .K a n t f ik r ic h a , s u b s ta n s iy a — 
ta jr ib a m a ’lu m o tla r in i s in te z la s h tir u v c h i ta f a k k u r n in g a p r io r
s h a k lid ir.
H egel esa „ m u tla q g ‘o y a “ , „ m u tla q r u h “ ni su bstan siy a deb 
q a ra b , u n i n a rs a la m in g m u h im , o ‘z g a ru v c h a n , riv o jla n u v c h i 
to m o n la rin in g yaxlitligi, „ m u tla q g ‘o y a n in g rivojlanish ja ra y o n id a
mujhim b o s q ic h “ , „ h a r q a n d a y h a q iq iy ta ra q q iy o tn in g n e g iz i“ , 
d e b t a ’rifla y d i. H e g e ld a s u b s ta n s iy a , a y n i b ir v a q td a , h a m
riv o jla n u v c h i g ‘o y a — ib tid o , h a m s u b y e k t, y a ’ni o ‘z - o ‘z in i 
tu g 'd iru v c h i asos va shu rivojlan ish nin g m o m e n ti sifatida qaraladi.
F ay lasu flarn in g y ag o n a asos t o ‘g ‘risidagi q a ra sh la ri m o n iz m
(y u n o n c h a — m o n o s, y akk a, b ir d e g a n i) — d u n y o n in g asosi 
b itta, deyu vch i ta 'lim o tin i k eltirib c h iq a rg an .
F ay lasuflar o rasid a d u n y o n in g asosini b ir n arsa em as, balki 
ikki n a rs a : h a m g ‘o y a ( r u h ) , h a m m a te r iy a ta s h k il q ila d i, 
d eyuv ch ilar h a m m avjud b o ig a n . B u n d ay qarash