‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

„Fozil odamlar
shahri“ 
asarida kishilar o ‘zlarining insoniyliklari asosida birikib, 
jam iyatni tashkil qilishi va shu insoniyliklaridan kelib chiqib tin ch - 
totuv yashashlari lozim ligini k o 'rsatgan edi.
Beruniy jam iyat kishilar to m o n id an o ‘z ehtiyojlarini tushunib, 
o ‘zlariga o ‘xshash kishilar bilan o ‘zaro 
,$hartnoma “
asosida birga 
yashashdan iboratligini, u lar birgalikda faoliyat k o ‘rsatishlari, 
m ehnat qilishlari zarurligini aytgan.
Ibn Sino ja m iy at — kishilarning o ‘zaro kelishuvlari, b ir- 
birlariga yordam lashish asosida tashkil topishi, u ning a ’zolari esa 
adolatli q o n u n lar asosida yashashlari lozim ligini yozgan edi.
Jam iyatning rivojlanib borishi davom ida jam iy at haqida turli 
xil qarashlar, ilmiy bilim lar ham rivojlanib, boyib bordi. N atijada, 
shu narsa m a’lum b oid ik i, jam iyat nihoyatda murakkab va ziddiyatli 
ijtim oiy organizm b o iib , uning m ohiyatini tarixiy hodisalar va 
jarayo nlar tashkil qiladi. Jam iyat tabiatning ajralm as b ir qismi, 
jam iyat tabiat taraqqiyoti asosida kelib ch iq q an , u tabiat taraq- 
qiyotining oliy m ahsuli, shu tufayli jam iyatda ham tabiat qonunlari 
am al qiladi, degan qarash q aro r topdi. Bu qarashni Y evro‘pada
11 Falsafa
161

---

X V III asr fransuz m utafakkirlari ilgari surishdi. U lar o ‘z asarlarida 
ta b ia t q o n u n la ri b ila n ijtim o iy , y a ’ni ja m iy a t q o n u n la rin i 
aynanlashtirib, ular o ‘rtasidagi m uhim farqni tushunib yetm adilar. 
Jam iyatni bunday tu sh unish o ‘z m ohiyati bilan uni naturalistik 
izohlash edi.
N ih o y at, ja m iy atn i bir b u tu n h olda olib o ‘rganish, u ning 
m ohiyatini tushuntirishga qaratilgan turli xil falsafiy nazariyalar 
vujudga kela boshlaydi. Bu nazariyalarning biri nem is m um toz 
falsafasining buyuk vakili 
F.V. Xegel 
nazariyasidir. Xegel jam iyat 
m ohiyatini va uning taraqqiy etishini o ‘zining „m utlaq g ‘o y a“si 
bilan b o g ia b , „M u tlaq g ‘o y a“ o ‘z - o ‘zidan rivojlanib, a w a l u 
tabiatga aylanadi, so‘ng tabiat qiyofasida rivojlanib borib, jam iyat 
paydo boMadi. Jam iyatda „m utlaq g ‘oya“ , 
,fnutlaq ruh
“ qiyofasini 
o ladi. „ M u tla q r u h “ ja m iy a tn i h arak atg a k eltiru v ch i va u n i 
boshqaruvchi kuchdir, deydi. X egelning fikricha,