‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

11-§. Naqshlarning geometrik asoslari
Naqshlardan ayrim dekorativ ishlarda, arxitektura elementlarini 
bezashda, ganchkorlik, kandakorlik, kashtachilik, zardo‘zlik, zargarlik, 
gilam to‘qish va kigiz bosish, kulolchilik, inkuristatsiya va xalq amaliy 
san’atining boshqa turlarida foydalaniladi.
Naqsh arabcha 
«tasvir»,
«
gul
», ya’ni bezak degan m a’noni anglatadi. 
Naqshlarning turlari juda ko‘p bo‘lib, ulaming o‘z nomi va mazmuni 
bo‘ladi. Ular mazmuniga ko‘ra o‘simliksimon, gulliy, ramziy, geometrik 
va boshqa turlarga bo‘linadi.
Naqshlanadigan buyumning shakliga hamda qanday maqsadda 
qo‘llanishiga qarab, naqshlar tanlanadi va o ‘ziga xos nomlanadi.
0 ‘zbek xalq ustalari naqshning quyidagi uch turidan foydalanadilar:
1) islima (egri chiziqli o ‘simliksimon elementlardan iborat naqsh).
2) girix - asosan geometrik yasashlardan iborat.
3) murakkab naqsh - girix shakllari va o ‘simlik elementlarining 
qo‘shib ishlatilishi natijasida hosil bo‘ladi.
Islima 
(islimiy), ya’ni o‘simliksimon naqshlar tabiatan barg, gul, 
novda va boshqa narsalaming naqqosh tomonidan stillashtirib olingan 
shaklidir (stillashtirish - qush, baliq, barg, gul rangi shaklini manzarali 
tarzda bezak turi shakliga keltirib umumlashtirish.) Masalan, ustalar gul- 
ni stillashtirib olishda uning go‘zalligini qaysi holatda (ustidan, yonidan 
yoki tagidan) ko‘rinishida tasvirlashni izlab topadilar. Buning uchun ular 
tabiatdagi gul, barg, novda, g ‘uncha, kabutar, tovus va boshqalaming tu- 
zilishini, o‘sish qonun-qoidalarini, ko‘rinishini sinchiklab o‘rganishadi. 
Shundan so‘nggina ulardan turli naqsh kompozitsiyalari ishlash uchun 
har xil elementlami stillashtirib oladilar. Bunda ulaming obrazi stil- 
lashtirilgandan keyin ham saqlanishi shart, ya’ni yaratilgan naqsh orqali 
narsaning aslini ko‘z oldimizga keltira olishimiz lozim.

---

Girix 
- geometrik naqsh o‘simliksimon naqshlardan farq qilgan hol­
da, tabiatdagi barg, gul va boshqa narsalaming umumiy shakli olinib, 
geometrik shakliga keltirilganligidir.
Guli girix 
- o‘simlik va geometrik naqsh elementlaridan tashkil top­
gan. Uning elementiga yuqorida sanab o‘tilgan geometrik va 
o ‘simliksimon naqshlar kiradi.
Yuqoridagilardan tashqari yana ramziy naqshlar bo‘lib, ular kabutar, 
sher, baliq, davlat gerbi va boshqalami stillashtirib, tasvirlangan naqsh 
elementlaridan tashkil topadi.
Shuningdek, ustalar biror narsa va voqelikni ham ramziy tariqada tas- 
virlab kelganlar. Masalan, zirk gulini osoyishtalik va umr uzoqlik, jin- 
galak naqshlar esa to‘kin-sochinlik, boylik, Anqo (qush) kishiga baxt 
keltiruvchi va hokazo.
Bu paragrafda, asosan, girixning ayrim turlari va ulami yasash haqida 
so‘z yuritamiz.
«