‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi



Download 11,8 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/290
Sana28.05.2023
Hajmi11,8 Mb.
#945598
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   290
Bog'liq
Chizmachilik 2016-yil

«Chizma geometriya»
(Geometrie descrip­
tive) nomi bilan yaratdi. 0 ‘sha davrdagi chizm a geometriyani o ‘z tad- 
qiqotlari bilan boyitgan olimlardan Vaynbrenner, Dyuken, Gashett, Bor- 
don, Perez, Brisson, Myulenger, Gauss, Veysbaklami k o ‘rsatib o ‘tish 
lozim.
1822-yil fransuz geometrigi Jan Viktor Ponsele (1788-1887) 
«Shakl-
larning proyektiv xususiyatlariga oid traktat
» asarini chop ettirdi. Bu 
asar chizm a geometriyani yer sirtida geometrik o ‘lchashlarga b o g ‘liq 
bo‘lgan ilovasi bilan shug‘ullanuvchi kishilarga foydali b o ‘lgan har qan- 
day markaziy proyeksiyalashda o ‘zgarmaydigan nisbatlar haqida batafsil 
m a’lumot bergan G.Monj va J. Ponselening ishlaridan so‘ng proyektiv 
geometriyada ham yangi davr boshlanadi.


Yuqorida ta ’kidlab o ‘tilgan olimlardan tashqari grafika fanlarining 
rivojlanishiga bevosita hissa qo‘shgan olimlardan yana fransuz muhandi- 
si Kuraze (XIX asr), Berlin akademiyasi professori Karl Polke (1810- 
1878), gollandiyalik grafik-rassom Leaurits КофеНэ Esxer (1898-1871), 
Skautez va boshqalam i ko‘rsatish mumkin.
0 ‘rta Osiyo mintaqasida qishloq va shaharlaming paydo bo ‘lishi asri- 
mizdan oldingi bir minginchi yillam ing o ‘rtalariga to ‘g ‘ri kelsa, mahalliy 
uslubda m e’morchilik va dekorativ ishlaming ayrim sohalari asrimizdan 
a w alg i III asrga to ‘g ‘ri keladi. 0 ‘zbekiston hududida Surxondaryo va 
boshqa viloyatlarda o ‘tkazilgan arxeologik qazilmalar shuni k o ‘rsatadiki, 
asrimizdan aw a lg i V II-V asrlarda 0 ‘rta Osiyo bilan Eron Sosoniylari, 
Vizantiya, Hindiston va Xitoy o‘rtasida vujudga kelgan iqtisodiy va ma- 
daniy aloqalar natijasida amaliy san’atning rivojlana borishi o ‘z o ‘m ida 
grafika taraqqiyotiga o ‘z ta ’sirini k o ‘rsatdi. Simmetriya, geometrik shakl- 
lar bu davrda o ‘z ifodasini topa boshladi. Tasviriy va naqsh san’ati paydo 
b o ‘la boshladi. Ayniqsa, naqsh san’ati Xorazm, Sug‘d, Baqtiriya viloyat- 
larida IV-П asrlardan boshlab rivojlangan. Surxondaryo viloyatidagi 
Fayoztepa (I—II asrlarda), Dalvarzintepadan topilgan naqsh qoldiqlari, 
Xorazmdagi Tuproqqal’a zallari monumental naqshlar bilan bezatilgan- 
ligi bizlarga arxeologik qazilmalardan m a’lum.
Xorazm vohasida m e’moriylik san’ati eramizdan a w alg i III asrda va 
eramizning III asrida ulkan yuksaklikka erishdi. Shu davrda Termiz ma- 
daniyati shuhrati dunyoga tarqaldi. Afrosiyob va Axsikent yangi era­
mizning III-V II asrlaridek tom m a’noda gullab yashnadi, tabiiyki, bu 
davrda o ‘ym a naqshlami tasvirlash usuli rivojlandi.
V II-IX asr o ‘rtalarida arablar istilosi va islom dinining qabul qilinishi 
natijasida jonli m avjudotlami tasvirlash m a’n etildi. Ulaming o ‘m iga 
naqqoshlik rivojlanib, naqshlar bilan unvonli yozuv (epigrafika) uslubi 
paydo b o ‘ldi.
XI asr oxirida Buxoro hukmdori Ismoil Somoniy davrida mustaqil 
feodal davlati tuzilib, fan, madaniyat, san’at va m e’morchilik rivojlandi. 
Bular o ‘z o ‘m ida grafikaning rivojlanishiga ham o ‘z ta ’sirini k o ‘rsatdi.
Grafikaviy geometrik shakllar, naqshlarning turli xillari tarkib topa 
boshladi. IX -X asrlardan naqqoshlik san’ati rivojlandi. X I-X II asrlardan 
boshlab geometrik naqsh, y a ’ni girixlar keng q o ila n ila boshlandi. Bunga 
misol Buxorodagi U lug‘bek, Ismoil Somoniy maqbaralari, Kalon mi-


norasi, Samarqanddagi Shohizinda, G o‘ri Amir maqbaralari, U lug‘bek, 
Sherdor, Tillakori madrasalari, Shahrisabzdagi Oq Saroy bezaklari va 
boshqalardir. 0 ‘sha zamon uchun girixning chizmachilik asboblari, 
matematika formulalari asosida ishlanishi katta ilmiy kashfiyot edi. Bun­
day olimlar ichida alohida mavqega ega b o ‘lgan naqqoshlar va chiz- 
makashlar ham bo ‘lib, ular grafikaning rivojlanishiga katta hissa qo‘sh- 
gan. M e’morlar har bir inshootni qurishda o ‘ziga xos chizmalardan foy- 
dalanishgan. Ravoq b o ‘ylash usuli, gumbaz qurish usuli, linga o ‘m atish 
va boshqa usullaming avvalo chizmalari tayyorlangan. Xiyobon va cha- 
m anzorlam ing tarxini ham tuzishgan.
X alq ustalari binolam i va rasmlar kolleksiyasini yig‘ganlar. Bu usul 
bilan keyingi m e’morlarga loyiha va naqsh yasash kaliti berilib, ulam ing 
keyingi rivojiga yo‘l ochib berilgan.
Keyinchalik tasavvur qilish orqali simmetriya, muvozanat, mutanosib- 
lik, uyg‘unlik va chiziqning go‘zalligi haqida tushunchalar paydo bo ‘la 
boshlagan. M e’morlar loyihalami chizishda turli sharoitlami hisobga 
olishgan. Masalan, Ibn Xoldun yaratgan m e’m orchilik chizmalariga aso- 
san uy-joylar qurila boshlangan. Amur Temuming zamondoshi yirik olim 
Ibn Xoldunning fikricha shaharlami qurishda albatta uning sifatli puxta 
o ‘rganib chiqilgan chizmasi bo ‘lishi lozim b o ‘lgan.
M a’lum hunar uchun zarur bo‘lgan ilm lam ing tarkibiy qismi sifatida 
chizmakashlik hunari avloddan avlodga o ‘tgan va takomillashib borgan.
Olimlar, chizmakashlar va m e’morlar (ular geometriyani yaxshi bi- 
lishgan) bevosita geometrik yasashlar va grafik tasvirlar bilan 
shug‘ullanib, ulardan foydalangan holda o ‘z fikr va g ‘oyalarini bayon 
qilishgan. Natijada yangi-yangi grafik tasvirlar vujudga kelib, tako­
millashib va rivojlanib borgan.
Saqlanib qolgan chizmalar ayrim y o ‘q b o ‘lib ketgan yodgorliklami 
tasavvur qilishda, yemirilgan binolami tiklashda muhim rol o ‘ynaydi.
1957-yil Buxorodagi vayrona uylardan birining chordog‘ida X V - 
XIX asrlarga oid bo‘lgan qadimiy q o iy o zm a hujjatlarining katta bir tu- 
guni topilgan. 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasining sharqshunoslik insti- 
tutida saqlanayotgan bu kolleksiyada xarita va chizmalar sonining o ‘zi 
o ‘ttizdan ortiq. Bu xarita va chizmalar orasida qator madrasa va masjid- 
lam ing o ‘rog‘liq qal’aga chizilgan reja, fasad va profillari, ulam ing sha- 
harlarda egallagan o ‘rinlari, naqshlami yasashga oid ustalaming xomaki


chizma va rasmlari bor. Bundan tashqari 0 ‘rta Osiyoning boy madaniy 
tarixi, turli davrlarda ishlangan tasvirlari, qisman irrigatsiya, melioratsi- 
ya, transport ishlari sohasidagi yutuqlari ham grafikaning rivojlanish 
tarixini tasdiqlovchi materiallar b o ‘lib xizmat qiladi.
Tarixiy manbalarga qaraganda, XII asr davlat arboblari ham bino lo- 
yihalari bilan shug‘ullanishgan va boshqa loyihalami muhokama qilishda 
ham ishtirok etishgan. Masalan, Qoraxoniy Emer M a’sud binolar va yirik 
m e’moriy ansambllaming loyihasi bilan o ‘zi shug‘ullangan. M emoriallar 
yoki solnomalardan Abul Fazl Bayhakining so‘ziga k o ‘ra «G‘aznada, 
Nishopurda yangi uylar arxitektura maydonlarini Emmeming o ‘zi yarat- 
gan, u ham o ‘z qo‘li bilan loyihalami chizgan. Ajoyib saroylardan biri va 
bir qancha kichik saroylar va maydonlar shular jumlasidandir. Bayha­
kining tasdiqlashicha bu podsho hamm a ishlarda zo‘r usta b o ‘lgan». U: 

Download 11,8 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   290




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish