‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

сг
00
с
с
.от
N
JC
U
. 2 “ «
J S
-П ю 
'
n
-С
сл
е -5
- е
с .5
•С о -
Я Я
сг >
n
е
х : сл
и о
I-
2 S
g а
-* -с
—
 
Я
58 -1
С -С
•С °
О С
^ J2
с
‘5
л
'
n
1с
U
T
j
£
с
С
Ъ
а*
N
С
О
л
сл 
2
03 
с “О
с *5
•С -~
» 
N
чЗ
^
U
J2
Е
I I
f
s
о -с
. .
л
•с <л
_я
!§" я
1 1
о |
.1
сл С
8 с
сл 
О) 
§ •* 
.00
. 
' с ' 5
се J2
С?
3"
•° '3
03 1 £
ТЗ о
•ь ■§
I
Н о
00
с
Е
л
ев
>
•с
2"
‘
n
2
•С
с в
а*
° - §
- - с
о
и
i !
. а а
•Я о
12 
У
R °
с ^
с в
С
00 3?
И s
л с
a- .£
1Н м
о
00 
ев с
t f c
J 1
cj
5?
с - £
_<2 
.2" g
я _ор
•о 'К 45
>>-5 •=
и
сл
Л 
«
■
й
Св 
W
Е
сл
3
5 1 
а* .3 .-.
V. х л
О о и
. 3 - г .
N *В
— 
сЗ
~
 
I—
.* о
3
с° ■-
w
м
л £
сл
00 йО 
00
с
аз -
з 8
я
Е вь 
•§ е
° Ё
св
оо '5- "2 
.£
-5 
| Е 3
03 
—j 
i/j
Р О
С/Э Х> .*
и
>
_о
2
л
00
у
JZ
с
С
j
ев
>
г - З
’*•■3
Й N
7 т ^
.ST «
.S3 с 
-с с
о _св
^ 2"
• R .S
о -5
Св
ТЗ
Я
р
ъ
с
|
о
м
_*!
В
1£
о
>
3
1Л
О
ЫЬ
03
тз
JC
ев
j£
Ъ
-х
;с
-о
с
£
-2
а-
*N
3
N
D
ев
00
•в
*
Х
Б
Х>
>
О
.
*7" Я
V! СЛ
— '
n
.S‘ 2
a «
«" 1
£ -S.
с . '
n
S- -Я
СГ U
я — 
so .с
-л
1 
•= 
?, 
00
00 а> 
. £ ■£
1 1
н
CQ .S ,
Е 
’■»
‘5 с
.
2
“ °
!5 оо
б 
>>
iri
о "
9
<5
•3
•§
« с
с
«о
с?
оо
в
.11
N
JZ
Я *
и
«о
t
>
•л
1
j® 
1 ъ
£
с
р
00
с
1
О"
N
С
О СГ
"оо ’
n
о ^
сл 
ев
s 2 
<
О"
'Я
X
в
оо
2
a
ев
-Ж
-С
о
оо
с
х
а*
£ '
n
. S '
*
j
= 1Н
сл -Я
; я
S ь-
1£
и
1 3
3 с
00 з
£
°*
15 *
^
в
2
« 
О ев 
оо а"
С 3
с
О"
N
1Н
о
5
§
Си
а -
- С
N
СЛ
2
- С
и
В
С
ев о
F
-с
о
(Л
с
0 0
с
3*
о
5/5 —
S
з - . г ’
з . э
л
5 Ы
ев ^
N •
— 
У
^ . з -
.=: с
X о*
•£ '.а 
Ш
*5
с
м -S
^ a

---

Shtrix chiziq
(2.9-shakl, 2). K o‘rinmaydigan kontur va o ‘tish 
chiziqlarini chizmada tasvirlash uchun ishlatiladi.
Ingichka tutash chiziq
(2.9-shakl, 
3).
Bevosita k o ‘rinishda bajarilgan 
kesim konturlarini, chiqarish va o ‘lcham chiziqlarini, shtrixlash chiziqlar­
ini, chetga chiqarish va tokcha chiziqlarini, proyeksiyalar o ‘qini, yon- 
dosh detallami tasvirlash chiziqlarini, ta sa w u r qilinadigan o ‘tish 
chiziqlarini, tekisliklaming izlarini va maxsus yasashlarda xarakterli 
nuqtalami topish chiziqlarini chizmada tasvirlash uchun ishlatiladi.
Ingichka shtrix-punktir chiziq
(2.9- shakl, 
4).
O lq va markaz chiziqlar- 
ni, chetga chiqarib yoki bevosita ko‘rinishda bajarilgan kesimlaming 
simmetriya o ‘qlarini tasvirlashda ishlatiladi. Shtrix-punktir chiziqlar 
nuqta bilan emas, shtrix chiziq bilan tugashi lozim. A gar ular o ‘zaro ke- 
sishsa, shtrix chiziqlar bilan kesishishi kerak. M asalan, aylanalarning 
markaz chiziqlari shtrixlaming o ‘zaro kesishishi 2.8- shaklda ko‘rsatilgan. 
Diametri 12 mm dan kichik bo‘lgan aylanalarning markaz chiziqlarini 
ingichka tutash chiziq bilan o ‘tkazish mumkin.
A - A
1r.S
i
A. fi
■ 
% %
&
.
i t
S... 1,5s

---

Ingichka ikki nuqtali shtrix-punktir chiziq
(2.9-shakl, 5). Buyumlar- 
ning ayrim qismlaridagi eng chekka yoki oraliq vaziyatlarini tasvirlash, 
yoyilmadagi bukilish va к о ‘rinish bilan ustma-ust joylashgan yoyish 
chiziqlarini tasvirlashda ishlatiladi.
Ingichka tutash to ‘Iqinsimon chiziq
(2.9- shakl, 
6).
K o‘rinish va qirq- 
imlarda uzilish, y a’ni chegaralash chiziqlarini tasvirlashda foydalaniladi.
Uzuq chiziq
(2.9-shakl, 7). Chizmada kesuvchi tekislikning izi (yo‘- 
nalishini) ko‘rsatishda, y a ’ni kesish chizig‘ini tasvirlashda qo‘llaniladi.
Yo ‘g ‘on shtrix-punktir chiziq.
Yuzalaming qoplanadigan yoki termik 
ishlov beriladigan joylarini belgilashda va kesuvchi tekislik oldida jo y ­
lashgan 
elementlarini 
tasvirlash 
chiziqlarini 
(«ustiga 
chizilgan 
proyeksiya»ni) tasvirlashda ishlatiladi.
Siniq chiziq.
Uzun chiziqlaming uzulishini chizmada tasvirlashda ish­
latiladi.
Asosiy yo ‘g ‘on tutash chiziqning y o ‘g ‘onligi bitta formatdagi barcha 
tasvirlar uchun bir xil olinadi. Qolgan barcha chiziqlar yo‘g ‘nligi tanlan- 
gan asosiy y o‘g ‘on tutash chiziqqa nisbatan aniqlanadi.
Chizmalami bajarish jarayonida dastlabki onlarda xatoga ko ‘p y o ‘l 
qo‘yiladi. 0 ‘quvchilarda keng tarqalgan bu xato - chizmadagi chiziqlar 
yo ‘g ‘onligining e ’tiborsizlik bilan tanlanishidir.
Bajariladigan chizmalaming sifati chiziq y o ‘g ‘onligini to ‘g ‘ri tanlab 
olinishiga bog‘liq.
0 ‘q, markaz chiziqlari, chiqarish va o ‘lcham chiziqlarining to ‘g ‘ri 
tanlanmasligi chizmani o ‘qishda qiyinchilik tug‘diradi. Tasvimi xomaki 
chizib b o ‘lgandan so‘ng uning chiziqlarini y o ‘g ‘onlashtirishdan a w a l 
ortiqcha va yasovchi chiziqlami o ‘chirish kerak.
6- §. Chizmaning asosiy yozuvi
0 ‘zDSt 2.104:2003 sanoatning hamma tarmoqlarida va loyihalash 
tashkilotlarida bajariladigan barcha chizm alaming asosiy yozuvi 
o ‘lchamlarini va mazmunini aniqlaydi. 
A 4
formatli listlarda asosiy yozuv 
fonuatning faqat ensiz tomonlariga joylashtiriladi (2.10-shakl). Qolgan 
formatlarga esa listning pastki o ‘ng burchagiga enli yoki ensiz tomoni 
b o ‘yicha joylashtirilgan asosiy yozuvning ikkita shakli belgilangan. 
Buyumlaming (detal va yig‘m a birliklar) (2.10 va 2.11 - shakl, 
a, b
) asosiy 
yozuvlari grafalarida quyidagi yozuvlar ko ‘rsatiladi:

---

m
17
£J
IS Ю
70
so
3
Jt
V
1
a
17
IS
2
»
3
4
4
s
6
7
6
4
t
l 1
0
11
. 
X
M C h. GI. 002,015,005
BOLT
wvaiв и з 1;.
0‘ - f:i
Chiuli смт
lers/r. mmmt
ismita
Lists \usmr-n
W e t 656
TDPU "Son'ot"
TS 301 "A"
1
2 .1 0 -s h a k l.
1 - shaklning belgisi;
2 - buyumning nomi;
3 - shakldagi tasvir masshtabi;
4 - o ‘quvchining nomi, imzosi;
5 - shakl bajarilgan sana (kun, oy, yil);
6 - o ‘qituvchining familyasi;
7 - o ‘qituvchining imzosi;
8 - hujjatga imzo qo‘yilgan sana (kun, oy va yil). Detal materialining 
nomi (bu grafa faqat detal chizmalarida to‘ldiriladi). Yig‘ish chizmalari­
da qo‘llaniladigan spetsfikatsiya burchak shtampi ustiga joylashtiriladi 
(2.11-shakl, 
b);
9 - listning tartib nomeri, bitta listda bajarilgan chizmalarda bu grafa 
to ‘ldirilmaydi;
10 - hujjatdagi umumiy listlar soni. Umumiy listlar soni faqat chiz­
maning birinchi listida ko ‘rsatiladi;

---

о
3
4
s
11
6
■7
2
i s г
4S
a)
40
4 5
я 
96
10 л 2 1
v
<0
Is
3
4
5
2
n
S
7
b)
2.11-shakl.
11 - hujjat chiqarilgan korxonaning nomi (o‘quv yurtining nomi va 
o ‘quvchi o ‘qiydigan guruhning shifri);
12 - shaklga imzo chekkan shaxslar bajargan ishning xarakteri, 
masalan, tuzdi, maslahat berdi, qabul qildi yoki chizdi, tekshirdi, tas- 
diqladi;
13 - shakl literi - «<3‘» harfi («o‘quv» so‘zining boshi) dan olingan. 
Chizmani taxt qilishning asosiy mazmuni bu chizmani belgilashdan
iboratdir.
H ar bir detaining chizmasi alohida formatda bajariladi va belgilanadi. 
Chizmaning ifodalanishi bo‘yicha chizmaning nomeri va detal nomeri 
haqida mulohaza yuritish mumkin.
Vazirlik va soha (boshqarma, kafedra) da qabul qilingan turkumlarga 
bo ‘lish asosida chizmani ifodalash (nomerlash) m a’lum tizim bo‘yicha 
amalga oshiriladi.
О ‘ quv yurtlarida chizmaning nomini belgilash fanning о ‘ rganilayotgan 
bo‘limiga asosan olinadi, o ‘quv ishining nomeri, individual topshiriq no­
meri (variant nomeri) va buyumning nomeri k o ‘rsatiladi. Masalan: 
MCh.
3.12.07
(2.10- shakl, 
b):
MCh -
mashinasozlik chizmachiligi;
3 -
ishning yoki mavzuning nomeri;

---

12 
- individual topshiriq (variant nomeri);
07 -
buyumning (detaining) nomeri.
Kichik formatli chizmalarda 2.11-shakl, 
a
dagi asosiy yozuvdan foy- 
dalanish mumkin. Yig‘ish chizmalarida qo‘llaniladigan spetsifikatsiya 
asosiy yozuv ustiga chiziladi (2.11- shakl, 
b).
7-§. Shriftlar
Barcha sanoat, qurilish tarmoqlari chizmalaridagi hamda boshqa tex­
nik hujjatlardagi yozuvlar, y a’ni h arf va raqamlar standart chizma shrifti 
bilan yoziladi.
Standartga muvofiq, shriftlar tik va qiya holatda yoziladi. Ulam i yo- 
zishda qulay b o ‘lishi uchun yordamchi katak (kvadrat) to ‘rlar chizib oli­
nadi. To‘rlar kataklari kengligi shu to ‘rga yoziladigan harflar chizig‘ining 
y o ‘g ‘onligiga teng qilib olinadi (2.12-shakl).
0 ‘z DSt 2.304:2003 da kirillitsa (rus) (2.13- shakl), lotin (2.14- shakl), 
yunon (2.15-shakl) alifbosining katta (bosh) va kichik (yozma) harflari, 
shuningdek, arab, rim raqamlarining (2.14-shakl) va turli belgilarining 
yozilish shakllari berildi (2.16- shakl).
0 ‘z DSt 2.304:2003 da shriftlaming quyidagi o ‘lchamlari belgilan- 
gan: 1,8; 2,5; 3,5; 5; 7; 10; 14; 20; 28; 40.
Shriftlaming o ‘lchami bosh harflaming millimetr hisobidagi baland­
ligi 
h
bilan aniqlanadi.
Shuni bilish kerakki, chizma shriftining o ‘lchamlari m a’lum qonuni- 
yatga egadir. 40; 28; 20; 14; 10; 7; 5; 3,5 larda keyingi uchinchi son bi­
rinchi sonning yarm iga teng. Shuni hisobga olgan holda 2 ta yonma-yon 
turgan o ‘lchamni eslab qolish orqali yozma harf balandligi topiladi.

---

2
я

---

ИИ
НН
Ш
Ш
!!!