‘z b e k ist 0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

3-§. Konus tishli ilashmalar (GOST 12289-76)
Vallaming о ‘ qlari biror burchak ostida kesishsa, aylanma harakatsimon 
tishli g ‘ildiraklar vositasida uzatiladi (7.11-shakl). Vallaming o‘qlari 
orasidagi burchaklar 90° bo‘lsa, ortogonal, to‘g‘ri bo‘lmasa, ortogonal 
bo‘lmagan (ortogonalmas) uzatmalar deyiladi. Mashinasozlikda eng 
ko‘p tarqalgan uzatma ortogonal ilashma hisoblanadi.
Konussimon tishli g ‘ildiraklar umumiy 
О
uchga ega, 
AO
va 
OB
yasovchilari bo‘lgan kesik konusdan iborat (7.11-shakl), 
AB
- boshlan- 
g ‘ich aylana diametri hisoblanadi. Bu yerda 
A OB
boshlang‘ich konus 
deyiladi. G‘ildirak tishlari konus uchiga yaqinlashib borgan sari u 
kichiklashib boradi, shunda modul ham tishning butun uzunligi bo‘yicha 
o‘zgarib boradi.

---

Konussimon tishli g ‘ildirak (7.12-shakl) o‘lchamlari konusning katta 
asosidagi boshlang‘ich aylanasi diametri bo‘yicha aniqlanadi. Buning 
uchun 
m
moduli va г tishlaming soniga ko‘paytiriladi, ya’ni 
m-z.
Boshqa
parametrlari qadami 
P=mn,
boshlang‘ich konus yasovchisining o ‘qiga
nisbatan og‘ish burchagi: shestmyada tg5, = — , g ‘ildirakda tg5, = — ,
z 2 
' 
-Zj
boshlang‘ich konus yasovchisiga nisbatan perpendikular qilib orqa
tomonidagi qo‘shimcha konus a=180°-28, tishning balanligi 
h=2,5m,
tish oyog‘ining balandligi 
h=\,25m,
tish kallagining balandligi 
h =m,
boshlang‘ich (tashqi) konus yasovchisining uzunligi 
R
= —- — = ———
2 sin S , 
2 sin S 2
tishning ishchi uzunligi 
gardishning qalinligi: shestemyada
e=(0,$...2)m,
g ‘idirakda 
e=(l,5...2,5)m,
tish tomondan diskgacha 
bo‘lgan masofa 
M=(2..3)m,
diskning qalinligi 
k~2m,
gupchakning 
uzunligi 
Lgyf=dv,
gupchaning diametri 
d ^= (l,6 ...2 )d v,
gupchakning 
chiqiqi 
n~0,ldv,
val teshigi 
dv~0,2da.
Konus tishli g ‘ildirakni chizish uchun barcha parametrlari aniqlab 
olingandan keyin, konusning boshlangich aylana diametrining 
A va В

---

nuqtalarida 
Re
radius bilan yoylar chizilib, konus uchi 
О
nuqta aniqlanadi. 
AO
va 
OB
lar ingichka shtrix-punktir chiziq bilan tutashtiriladi, shunda 
boshlang‘ich konus yasovchilari chizilgan bo‘ladi. 
A
va 
В
nuqtalardan 
OA
va 
OB
larga perpendikular chizib, orqa tomondagi qo‘shimcha konus 
yasaladi va bu konus yasovchilari davomiga 
ha
tish kallagi va 
hf
oyog‘ilar 
o'lchab qo'yilib, 
О
bilan tutashtiriladi. Shunda tishlaming yo‘nalishi 
hosil bo‘ladi. Tishlaming ishchi uzunligi 
b
bilan chegaralanadi. Qolgan 
yasashlar aniqlangan parametrlar bo‘yicha amalga oshiriladi (7.11- shakl, 
a).
Konussimon tishli ilashmalami chizishda 
m
moduli, tishlar soni z; va 
z2
m a’lum boisa, 
A
nuqtadan o ‘zaro perpendikular chiziqlarga shestemya 
va g ‘ildirakning boshlang‘ich konus aylanasi diametrini o‘lchab qo‘yish 
bilan boshlanadi. Boshlang‘ich konus o ‘qlari o ‘zaro kesishib, konus 
uchlarining o ‘zaro kesishish nuqtasi 
О
hosil bo‘ladi.
А, 
В, С
nuqtalardan 
OA, OB, ОС
chiziqlarga perpendikular chiziqlar 
chizilsa, tashqi konuslar 
Op 0 2
uchlari bilan yasaladi.
A
nuqtadan 
AOp A 0 2
ga 
ha, hf
lami o ‘lchab qo‘yib, konuslar uchi 
О
nuqta bilan tutashtiriladi. Keyin tishning ishchi ilshmasi uzunligi 
b
aniqlab o ‘lchab qo'yiladi. Qolgan barcha yasashlar yakka tishli 
g‘ildirakni chizish kabi amalga oshiriladi (7.12-shaklga qarang).
Konussimon tishli g ‘ildirakning tishlari ham silindrik tishli 
g‘ildiraklardagi kabi to‘g‘ri, qiyshiq, spiralsimon va shevronli bo‘ladi. 
Bu tishlaming turi chizmada tegishlicha uchta ingichka chiziq bilan 
ko‘rsatiladi (7.13-shakl).
7.14-shakl konus o‘qlari ixtiyoriy burchak ostida kesishadigan 
ilashmaning, 7.15-shaklda tekis konus ilashmalarining konstruktiv

---

tasviri berilgan. Bu chizmalarda o ‘qi proyeksiyalar tekisligiga nisbatan 
ixtiyoriy joylashgan ikkinchi tishli g ‘ildirakning ustidan yoki yonidan 
ko‘rinishi shartli tasvirlangan.
Konus gipoidli ilashmalarda konuslaming uchlari o ‘zaro kesishmaydi, 
lekin o ‘qlari o ‘zaro 90° burchak ostida ayqash bo‘ladi. Tishlari qiyshiq 
va egri chiziqli bo‘lishi mumkin (7.16-shakl).