‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

Ekologik  tarbiya  o ‘quvchilar  dunyoqarashini  shakllantirishning 
tarkibiy qismi.  «Ekologiya» tushunchasi  ilk bor nem is zoologi  E.Gekkel 
t o m o n i d a n   q o ‘llanilgan.  Ekologik tarbiya  ijtimoiy  tarbiya ning  m u h im  
tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Ekologik  tarbiya  (grekcha  «oikos»  -tu r a r  
joy,  m a k o n ,  «logos»  -fan)  o ‘quvchilarga  dastlabki  ekologik  bilimlarni 
berish,  mavjud  ekologik  bilim larini  boyitish,  ularda  tabiat  va  atrof- 
m u h i t   m u h o f a z a s i n i   t a s h k i l   e t i s h   k o ‘n i k m a   va  m a l a k a l a r i n i  
shakllantirishga  qaratilgan  pedagogik jarayondir.
0 ‘zbekiston  R espublikasida  tabiat  va  a tro f -m u h it  m uhofazasini 
t a s h k il  e t i s h g a   a l o h i d a   e ’t i b o r   q a r a t i l m o q d a .   Bu  y o ‘lda  a m a lg a  
o s h i r i l u v c h i   i j t i m o i y - e k o l o g i k   h a r a k a t   m a z m u n i   « 0 ‘z b e k is t o n  
Respublikasining A trof-m uhitni  muhofaza qilish  Milliy harakat  rejasi»da 
o ‘z  ifodasini  topgan.
Tabiat  va  a tro f - m u h i tn i   m uhofaza  qilish,  s h u n in g d e k ,  ekologik 
m u a m m o l a r n i n g   ij ti m o i y   xavfi  x u s u s id a   t o ‘x ta l i b ,   0 ‘z b e k is to n  
R e s p u b lik a s i  P re z id e n ti  I.A .K a r i m o v   q u yidagi  fikrni  q a y d   etadi: 
« E k o lo g ik   xavfsizlik  m u a m m o s i   a lla q a c h o n   m illiy  va  m in ta q av iy  
d o ira d a n   chiqib,  b u tu n   insoniyatning u m um iy  m u a m m o s ig a  aylangan. 
E k o l o g i y a   h o z irg i  z a m o n n i n g   keng  m iq y o sid a g i  k esk in   ijtim oiy 
m u a m m o la r id a n   biridir.  U ni  hal  etish  barcha xalqlarning  manfaatlariga 
m o s   b o ‘lib,  sivilizatsiyaning  hozirgi  kuni  va  kelajagi  k o ‘p jih a td a n   ana 
shu  m u a m m o n i n g   hal  qilinishiga  bog‘li q d ir » '.
0
‘quvchilarda tabiatga  nisbatan  t o ‘g‘ri  m unosabatni qaro r toptirish, 
m e h r - m u h a b b a tn i uyg‘otish,  atrof-m uhit  musaffoligiga erishish ekologik 
m u a m m o la r n i   hal  etish  y o ‘lida  m u h im   bosqich  sanaladi.
Ekologik t a ’lim  o ‘quvchiga  aniq  maqsadga  m uvofiq,  izchil,  tizimli 
va  uzluksiz  ravishda  nazariy ekologik bilimlarni  berishga y o ‘naltirilgan 
t a ’limiy jara y o n d ir.
N a z a riy   ekologik  bilim lar  (ekologik  ong)  h a m d a   a tro f -m u h it  va 
t a b ia t  m u h o faz asi  y o ‘lida  olib  borilayotgan  faoliyat  birligi  ekologik 
m a d a n iy a tn i shakllantirishga xizmat  qiladi.  Ekologik ong tabiat va atrof- 
m u h i t n i n g   m a v j u d   h o l a t i ,   u l a r n i   m u h o f a z a   e t i s h   b o r a s id a g i  
tu sh u n c h a la rn in g  ongdagi  ifodasi  b o ‘lib,  u m urakkab  ijtimoiy-psixologik 
h o d i s a   sifa tid a   n a m o y o n   b o ‘ladi.  Ekologik  faoliyat  esa  ekologik 
b i l i m l a r g a   t a y a n i l g a n   h o l d a   ta b i a t   va  a t r o f - m u h i t   m u h o f a z a s i n i
1  K a rim o v   I.A.  0 ‘zb ek isto n   XXI  asr b o ‘sag‘asida:  xavfsizlikka ta h d id ,  b a rq aro rlik  shartlari 
va  ta ra q q iy o t  k afo la tla ri.-  Т .:  0 ‘z b ek isto n ,  1997,-  137-bet.

---

t a ’m in la s h   b o ra sid a   am alga  oshirilay o tg an   x a t t i - h a r a k a t l a r   m a jm u i 
d e m a k d ir.
Ekologik  m adaniyat  o ‘quvchining  ijtimoiy talablarga m u v o fiq  tabiat 
va  a t r o f - m u h it   m uhofazasini  tashkil  etish  qobiliyati.
Ekologik tarbiya ijtimoiy tarbiyaning y an a bir m u h i m  tarkibiy qismi 
b o ‘lib,  un i  tashkil  etish ja ra y o n id a   quyidagi  vazifalar  hal  etilishi  zarur:
1
.  0 ‘q u v c h i l a r n i n g   t a ’lim   j a r a y o n i d a   o ‘z l a s h t i r g a n   e k o l o g i k  
b ilim larini  y a n a d a   oshirish.
2.  U larning tabiat  va atrof-m uhit  ekologiyasi t o ‘g‘risidagi t a s a w u r i n i  
boyitish.
3.  0 ‘quvch ilard a  tabiat  va  a tro f -m u h it  m u h o fa z a sin i  t a ’m in la s h  
ijtimoiy  zaruriyat  ekanligi  t o ‘g ‘risidagi  e ’tiq o d n i  sh akllantirish.
4.  0 ‘q u v c h i l a r d a   e k o lo g ik   fa o liy a t  k o 'n i k m a   va  m a l a k a l a r n i  
t a r b i y a la s h   h a m d a   u l a r n i n g   t a b ia t   va  a t r o f - m u h i t   m u h o f a z a s i n i  
t a ’m inlash ja ra y o n id a   faol  ishtirok  etishlariga  erishish.
O ila  va ja m iy a td a   tashkil  etilayotgan  ekologik  t a rb iy a n in g   s u h b a t. 
davra suhbati.  ekskursiva.  b a h s - m u n o z a r a .  iio d iv ta n lo v la r .  u c h r a s h u v . 
iitimoiv-fovdali  m eh n at  (shanbalik.  hashar.  k o 'k a la m z o rlash tirish )  kabi 
s h a k l  h a m d a   s u h b a t .   k u z a t i s h .   a m a l i y   f a o l i y a t n i   t a s h k i l   e t i s h .  
ra g ‘b a tla n tirish   va  iazolash  kabi  m e t o d l a r   y o r d a m i d a   ta sh k il  etish 
o ‘quvch ilard a  ekologik  m a d a n iy a tn i  q a r o r  topishini  t a ’m in la y d i.
0
‘q u v c h i  tarbiyasida  ishtirok  e ta y o tg a n   s u b v e k tla rn in g   shaxsiy 
n a m u n a la ri.  o ‘a u v   m anbalari.  badiiy  adabivotlar.  o m m a v i v   a x b o ro t 
vositalari  (shu  ium la d an .  In te r n e t)  m ateriallari  va  u la r n in g   g‘ovalari 
o ‘quvchilarda ekologik  m adaniyatni shakllantirishning  m u h i m  vositalari 
sanaladi.
M a ’naviy-axloqiy  tarbiya  s h a x s   d u n yoqarashini  s h a k lla n tiris h n in g  
muhim  omili.  Shaxs d u n y o q arash in in g  shakllanishida  m a ’n av iy -a x lo q iy  
tarbiya  h a m   m u h im   o ‘ringa  ega  b o ‘lib,  uni  sa m a r a li  t a s h k il  etish 
o ‘q u v ch id a  m a ’naviy-axloqiy  o n g n i  shakllantirishga  y o r d a m   b eradi. 
Axloaiv  tarbiva  m u ay y an   ja m iy a t  t o m o n i d a n   t a n   o l i n g a n   va  rioya 
qilinishi  z a ru r  boMgan  x u lq -a tv o r  q o id alari,  m e z o n la rin i  o ‘q u v c h i l a r  
ongiga  singdirish  ularda  axloqiy  o n g ,  axloqiy  faoliyat  k o 'n i k m a l a r i  
h a m d a   axloqiy  m ad an iy a tn i  s h a k llantirishga  y o 'n a ltirilg a n   p e d a g o g ik  
jarayon  b o ‘lib,  ijtimoiy  tarbiyaning  m u h i m   tarkibiy  q is m la r id a n   biri 
sanaladi.
Axloqiy  tarbiyaning  asosi  axloq  va  axloqiy  m e ’y o rla r d ir .  A xloq

---

( l o t i n c h a   « m o r a li s »   x u l q - a t v o r   m a ’n o s i n i   b i l d i r a d i )   i j t i m o i y  
m u n o s ab atlar h a m d a  shaxs xatti-harakatini tartibga soluvchi,  m uayyan 
jamiyat  t o m o n id a n   t a n   olingan  va  rioya  qilinishi  z a ru r  b o ‘lgan  xulq- 
atvor  qoidalari,  m ezonlari  yig‘indisi.  Axloqiy  m e ’yorlar  t o ‘g ‘risidagi 
bilim lar  o ‘q u v ch ilar  ongiga  t a ’lim  va  tarbiya  ja ra y o n id a   singdirilib 
boriladi.  Axloqiy tarbiyaning  natijasi  o ‘quvchilarda  axloqiy o ng,  axloqiy 
faoliyat  k o ‘nikmalari va axloqiy madaniyatning shakllanishida  ko ‘rinadi.
A xlo q iy   o n g   —  ijtim o iy   o n g   s h a k lla rid a n   biri  boMib,  jam iy at 
to m o n i d a n   ta n   olingan  va  rioya  qilinishi  z a ru r  b o ‘lgan  x u lq -atv o r 
qoidalari,  m ezonlari,  shuningdek,  milliy istiqlol g ‘oyasining o ‘quvchilar 
ongida  aks  etishidir.
Axloqiy ong,  axloqiy faoliyat  k o ‘nikmalari  h am d a axloqiy  madaniyat 
t a ’lim-tarbiya jarayonida yoMga q o ‘yilayotgan axloqiy,  ijtimoiy-g‘oyaviy, 
iqtisodiy,  h uquqiy,  estetik  va  ekologik  m avzulardagi  suh b at,  bahs- 
m unozara,  debatlarxalq xo'jaligining turli sohalarida fidokorona  mehnat 
qilayotgan,  ilm -fan,  m adaniyat,  ishlab chiqarish  h a m d a  sport  sohalarida 
yuksak  darajadagi  m uvaffaqiyatlarni  q o ‘lga  kirish  bilan  0 ‘zbekiston 
R e sp u b lik a si  n o m i n i   j a h o n g a   m a s h h u r   q i l a y o t g a n ,  u n in g   o b r o ‘- 
e ’tiborining oshishiga o ‘zining  m unosib  hissasini q o ‘shayotgan  shaxslar 
hayoti  va  faoliyati  t o ‘g ‘risidagi  m a ’lu m otlardan  sam arali  foydalanish, 
vatanparvarlik  n am unala rini  k o ‘rsatgan, xalq qahram o n lari  nam unasida 
shakllant iriladi.
Axloqiy tarbiya o ‘q u v c h ila rd a   duny o q arash n i shakllantirishda  ham  
m u h im   a h a m iy a tg a  ega  b o ‘lib,  uni  samarali  tashkil  etishda  one,  his- 
tu y g ‘u  h a m d a  x u lq -atv o r birligiga  erishish  m aqsadga  muvofiqdir.  Zero, 
u l a r   b i r l i g i d a   m a ’l u m   k a m c h i l i k l a r n i n g   y u z a g a   k e l i s h i   h a m  
o ‘q u v c h ila r n in g   komil  shaxs  b o ‘lib  kamol  topishlariga  salbiy  t a ’sir 
k o ‘rsatadi.  D u n y o q a ra s h   ta b ia t, jam iy at,  inson  tafakkuri  h a m d a   shaxs 
faoliyati  m a z m u n in in g   rivojlanib  borishini  belgilab  beruvchi  dialektik 
q a ra s h la r  va  e ’tiq o d la r  tizimidir.
Yuksak  m a ’naviy komillik,  yurt  ozodligi,  obodligi va xalq  farovonligi 
yoMida  fid o k o ro n a   m e h n a t  qilish,  o ‘ziga  va  atrofdagilarga  nisbatan 
t a l a b c h a n   boM ish,  o ‘z i d a   i r o d a v i y   s i f a t l a r n i   t a r b i y a l a y   o li s h , 
i n t il u v c h a n l ik ,   ta s h a b b u s k o r li k ,  ta s h k ilo tc h ilik ,  ijo d k o rlik   h a m d a  
m u s t a q i l  fikrlash  l a y o q a tig a   ega  b o ‘lish  kabi  x is la tla rn i  m ustaqil 
0 ‘z b e k is to n   Respublikasi  h a y o tid a   ustuvor boMgan  tam o y illa r sifatida 
e ’t i r o f  etish  m um k in .
0
‘q u vchilam i  m a ’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalashda milliy istiqlol

---

g ‘oyasi va  mafkurasi asoslari t a y a n c h   om illar sifatida  n a m o y o n   b o ‘ladi.
A xloqiy  tarbiyani  tashkil  etish  ja ra y o n id a   a x lo q iy   m a z m u n d a g i 
s u h b a t ,   m a ’ru z a ,  b a h s - m u n o z a r a ,   k o n f e r e n s i y a ,  s e m i n a r   h a m d a  
d e b a tla rd a n   foydalanish  o ‘zining  ijobiy  natijalarini  beradi.