‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

IL M IY   D U N Y O Q A R A S H N I  S H A K L L A N T IR ISH  
YA  0 ‘Q U Y C H IL A R N I  A Q LIY   TA R BIY A LA SH
Ilmiy dunyoqarash va tafakkurni shakllantirish.  D u n v o a a r a s h   tabiat, 
ijtimoiy jam iyat, tafakkur h a m d a  shaxs faoliyati  m a z m u n in i n g  rivojlanib 
borishini  belgilab  beruvchi  dialektik  q arash lar  va  e ’t i q o d l a r   tizim id ir. 
M a z k u r   tizim   doirasida  ijtim oiy-g‘oyaviy,  falsafiy,  iq tisodiy,  tabiiy- 
ilmiy,  m a ’naviy-axloqiy, estetik,  h u q u q iy  va  ekologik b il im la r  negizida 
shakllangan  e ’tiq o d la r asosiy tarkibiy u n su rla rs ifa tid a  n a m o y o n   boMadi.
M u ay y a n   duny o q arash g a  ega  b o ‘lish  shaxsda  a t r o f - m u h i t ,   ijtim oiy 
m unosabatlar,  m eh n at  faoliyati va  ishlab chiqarish jarayoni,  subyektlarga 
n is b a ta n   m a ’lu m   m u n o s a b a tn in g   q a r o r   to p ishi,  s h u n i n g d e k ,   shaxs 
to m o n id a n   zimmasidagi  ijtimoiy burchlarini t o ‘laqonli anglash  va  ularni 
bajarishga  nisbatan  m a s’uliyat  tu y g ‘usiga  ega  boMishi  u c h u n   z a m in  
yaratadi.
S haxsda  du n y o q arash   izchil.  tizim li.  uzluksiz  h a m d a   m a q s a d g a  
muvofiq  tashkil  etilavotgan  t a ’l im - ta rb iv a n in g   v o ‘lga  q o ‘vilishi.  un in g  
turli  v o ‘nalish  va  m a zm u n d a g i  iitim oiv  m u n o s a b a tla r  i a r a v o n i d a   faol 
ishtirok  etishi.  sh u n in g d e k .  o ‘z - o ‘zini  tarb iv a la b   b o rish i  n a tija s id a  
s h a k l l a n a d i.   Y o sh   a v lo d   d u n y o q a r a s h i n i n g   s h a k l l a n i s h i d a   t a ’lim  
m uassasalarida  o ‘qitilishi y o ‘lga q o ‘yilgan  tabiiy,  ijtim oiy va g u m a n i t a r  
fanlar  asoslarining  ular  t o m o n id a n   p u x ta  o ‘zlashtirilishi  m u h i m   o ‘rin 
tutadi.
Shaxsning  m a ’naviy-axloqiy qiyofasi,  hayotiy y o n d a s h u v la r i,  u n in g  
u c h u n   ustuvor  a h a m iy a tg a  ega  boMgan  q a d riy a tla r  h a m d a   ax lo q iy  
tam o y illa r m ohiyati  u  ega boMgan  d u n y o q a r a s h   m a z m u n i n i   ifodalaydi. 
0
‘z  n avbatida  d u n y o q a r a sh n in g   boyib  borishi  shax sn in g   s h ax siy   sifat 
va fazilatlarining to b o ra barqarorlashuvini  t a ’minlaydi.  0 ‘z  m a z m u n i d a  
ezgu  g 'o y a la rn i  ifoda  etgan  d u n y o q a r a s h   shaxs  q iyofasida  n a m o y o n  
boMayotgan  ijobiy  fazilatlarning  boyib  borishiga  y o r d a m   b e ra d i.
D unyoqa rash  o ‘z  m ohiyatiga  k o ‘ra,  ilmiy  (m u ay y a n   falsafiy tizim g a 
ega)  va  oddiy  (m u ay y a n   falsafiy  tizim ga  ega  boMmagan)  d u n y o q a r a s h  
tarz ida  farqlanadi.  Ilmiv d u n y o q a r a sh   asosida  uzluksiz,  izchil  ra vishda 
mavjud  fanlar asoslarini  puxta o ‘zlashtirib borish,  ijtimoiy  m u n o s a b a tl a r  
jara y o n id a  faol  ishtirok etish  n atijasida  b arq a ro rlik   kasb e t g a n   g ‘o y a l a r  
yotadi.
S h ax s  d u n y o q a r a s h i n i   s h a k l l a n t i r i s h   u z o q   m u d d a t l i ,   d i n a m i k  
xususiyatga  ega  m u rak k a b  ja ra y o n   san a la d i.

---

Aqliy tarbiya  va  ilmiy d u nyoqarashning asosiy belgilari va  mohiyati. 
Shaxs dunyoqarashining shakllanishida aqliy tarbiya  m u h im  o ‘rin tutadi. 
A a livtarbiva  shaxsga tabiat  va jam iyat taraqqiyoti t o ‘g ‘risidagi bilimlamii 
b erish ,  u n in g   aqliy  (bilish)  qobiliyati,  ta fa k k u rin i  shak llan tirish g a 
y o ‘naltirilgan  pedagogik  faoliyat  b o ‘lib,  uni  s am arali  y o ‘lga  q o ‘yish 
asosida  du n y o q arash   shakllanadi.
Bugungi kunda,  0 ‘zbekiston  Respublikasida yoshlaiga aqliy tarbiyani 
b e r is h g a   a l o h i d a   e ’t i b o r   q a r a t i l m o l q d a .   1 9 9 7 -y ild a   0 ‘z b e k is t o n  
Respublikasi  Oliy  Majlisining  IX  sessiyasida qabul  qilingan  0 ‘zbekiston 
R espublikasining «T a’lim  t o ‘g ‘risida»gi  Q o n u n i  va  « K adrlar tayyorlash 
m illiy dasturi»  m a z m u n id a   h a m   yuksak  m a ’naviy va  axloqiy talablarga 
javob  beruvchi  yuqori  m alakali  kadrni  tarbiyalash  davlat  siyosatining 
u s tu v o r y o ‘nalishlaridan  biri  ekanligiga urg'u beriladi.  Yuksak  m a ’naviy 
va axloqiy talablarga javob beruvchi  yuqori  malakali  k a d r b o 'lib  yetishish 
m avjud  ilmiy,  shuningdek,  kasbiy bilimlarni  p uxta  egallash  dem akdir. 
B i n o b a r i n ,   c h u q u r   b i l im l a r g a   ega  b o ‘lish  ta b i i y   h a m d a   ijtim oiy 
j a ra y o n la rn in g   m ohiyatini  anglash,  ularning  ijobiy  va  salbiy jihatlarini 
k o ‘ra  va  b a h o la y   olishga  im k o n   beradi.
Aqliy  tarbiya  o ‘q u v ch ilarn i  ilm -fan,  texnika,  texnologiya  ham da 
i s h l a b   c h i q a r i s h   s o h a l a r i d a   q o ‘lga  k ir i t il a y o tg a n   y u t u q l a r   bilan 
ta n ish tirish ,  ularda  ijodiy,  e rk in ,  mustaqil  fikrlash  k o ‘nikm alarini  hosil 
qilishga  z a m in   yaratadi.
Aqliy  tarbiya j a ra y o n id a   quyidagi  vazifalar  hal  etiladi:
1.  T arbiyalanuvchilarga  ilmiy  bilimlarni  berish.
2.  U larda  ilmiy bilimlarni o ‘zlashtirishga  nisbatan ongli  munosabatni 
q a r o r   toptirish.
3.  M a v j u d   b i l i m l a r d a n   a m a l i y o t d a   f o y d a la n i s h   k o ‘n ik m a   va 
m a la k a la rin i  tarkib  toptirish.
4.  Bilimlarini  do im iy   ravishda  boyitib  borishga  intilish  tuyg‘usini 
shakllantirish.
5.  Bilimlarni o ‘zlashtirishga y ordam  beradigan  psixologik qobiliyatlar 
( n u t q ,   d iq q a t,  xotira,  ta fa k k u r,  ijodiy  xayol)  va  xususiyatlar  (aniq 
m a q s a d g a   intilish,  q iziq u v ch a n lik ,  kuzatuvchanlik,  m ustaqil  fikrlash, 
ijodiy  ta fa k k u r  yuritish,  o ‘z  fikrini  asoslash,  m avjud  m a ’lum otlarni 
u m u m l a s h t i r i s h ,   g u r u h l a s h t i r i s h ,   m a n tiq iy   x u l o s a la r   c h iq a rish   va 
hQkazolar)ni,rjvojlantirish.
Aqliy  t a ’lim  va  tarbiya  birligi  asosida  shaxsda  tafa kkur  (ijtimoiy 
voqea -h o d isalam in g  ongda t o ‘laqonli aks etishi,  inson aqliy faoliyatining

---

y u k s a k   s h a k l i )   r i v o j l a n a d i .  M a n b a l a r n i n g   k o ‘r s a t i s h i c h a ,   a q li y  
tafa k k u rn in g   mavjud  darajasini  belgilash  bir  q a d a r  m u r a k k a b   boMib, 
quyidagi  belgilarga  k o ‘ra  aniqlanishi  m u m k in :
1.  Ilmiy  bilim lar  tizim ining  mavjudligi.
2.  M avjud  ilmiy  bilimlarni  o ‘zlashtirib  olish ja ra y o n i.
3.  Fikrlash  k o ‘nikmasiga  egalik.
4.  Bilimlarni  egallashga  b o ‘lgan  qiziqish  h a m d a  e h tiy o jn in g  yuzaga 
kelganligi.
Aqliy  ta fa k k u r  uzoq  m u d d a t  h a m d a   tinim siz  izlan ish   natijasida 
yuzaga  keladi.  U n in g  shakllanishida  ilmiy  qarash  va  e ’t i q o d   o ‘ziga  xos 
o ‘rin  tutadi.
Ilmiv  qarash  (y u n o n c h a   «idea»—  g ‘oya,  tasavvur,  t u s h u n c h a l a r  
yig‘indisi)  —  m uayyan  hodisa, j a r a y o n n in g   m ohiyatini y o ritu v ch i,  ilmiy 
jih a td a n   asoslangan fikr, g ‘oya boMib,  u  shaxs t o m o n i d a n   m av ju d   ilmiy 
b i l i m l a r   ti z i m i  p u x t a   o ‘z l a s h t i r i l g a n d a ,   b i l im l a r n i   b i r - b i r i   b i la n  
taqqoslash,  solishtirish,  pre d m e t,  h odisa  yoki j a ra y o n   m o h iy a tin i  tahlil 
qilish  natijasida  yuzaga keladi.  0 ‘quvch ilarn i  ijodiy fikrlashga  o ‘rgatish, 
i x t ir o c h i l ik   k o ‘n i k m a l a r i n i   s h a k l l a n t i r i s h   u l a r   t o m o n i d a n   ilm iy  
izlanishlarni  olib  borish  va  m a ’lu m   ilmiy  q arash larn i  ilgari  surilishiga 
za m in   yaratadi.
Aqliy  tarbiyani  samarali  tashkil  etish  shaxsda  ilm iy  ta f a k k u r n in g  
yuzaga  kelishini t a ’minlaydi.  Ilmiv ta fa k k u r -   inson  aqliy fa o liyatining 
yuksak  shakli  sanalib,  ijtimoiy  v o q e a -h o d is a la r,  j a r a y o n l a r g a   n isbatan 
ilmiy  y o ndashuvni  anglatadi.
E ’tiqod  d unyoqarash  negizida  aks c tuvchi  ijtimoiy—  falsafiy,  tabiiy, 
i q t i s o d i y ,   h u q u q i y ,   m a ’n a v i y - a x l o q i y ,   e s t e t i k   h a m d a   e k o l o g i k  
b ilim la r n in g   ta k o m illa s h g a n   k o ‘rin ish i;  m u a y y a n   g ‘o y a g a   c h e k s iz  
ishonch b o ‘lib,  uning shakllanishi bir n e c h a  b osqichda k ec h ad i.  Birinchi 
bo sqichda  ular  b e q a ro r  va  vaziyat  ta q o zo sig a  k o ‘ra  o 'z g a r u v c h a n l ik  
x u s u s i y a t i n i   k a s b   e t a d i .   I k k i n c h i   b o s q i c h d a   m a ’n a v i y - a x l o q i y  
qarashlarning  b a r q a ro r  tam oyillariga  aylanadi.  M av ju d   ta la b ,  ja m iy a t 
t o m o n i d a n   ta n   olingan  axlo q iy   q o i d a l a r d a n   c h e tg a   c h i q i s h   q iyin, 
ziddiyatli  vaziyatlarda  ongli  h a r a k a tn i  tashkil  etish,  iro d av iy   sifatlarga 
ta y an g a n   h olda  ish  ko ‘rish t a q o z o  etiladi.  U c h in c h i b o s q i c h d a ,   e ’tiq o d  
barcha vaziyatlarda h am  ustuvor m a ’naviy-axloqiy tam o y il b o ‘lib qoladi. 
0
‘quvchi t o m o n id a n   o'zlashtirilgan  ilmiy bilim lar hayotiy m u n o s a b a t la r  
jarayonida keng qo'llanilganda,  ularning asl  mohiyati c h u q u r  his qilingan 
va  an g la n g a n d a g in a   e ’tiqodga  ay lan a d i.

---

0 ‘z b e k is t o n   R e s p u b lik a si  P re z id e n ti  I . A .K a r i m o v   a s a rla rid a  
yoshlarning  bilimli,  yuksak  ta fa k k u r  egasi  b o ‘lish  borasidagi  qarashlar 
m u h im   o ‘rin  egallagan  b o ‘lib,  ularning intellektual  salohiyatini jamiyat 
t a ra q q iy o tin i  t a ’m in lovc hi  o m il  ekanligiga  a lo h i d a   u rg ‘u  beriladi. 
C h u n o n c h i,  «...  ilmu  m a ’rifat  insonni yuksaklikka  k o ‘taradi.  XXI  asrda, 
m e n   i s h o n a m a n ,   m a d a n i y a t   u c h u n ,   ilm u  m a ’rifat  u c h u n   j o n in i 
beradigan  va  buni  hayotining  asosiy  maqsadi  qilib  q o ‘yadigan  yangi 
avlod  p ay d o   b o ‘ladi.  Biz  a n a   shu  avlod  uch u n   yashayapm iz.  Biz  ana 
shu  olijanob  m aqsadlarni  o d a m l a r   ongiga  singdirish  u c h u n   harakat 
qilayapm iz.  Biz  kutayotgan  avlod  m an a  shu  boylikni  dunyodagi  eng 
katta  boylik deb bilsa,  hayotini shunga baxshida etsa,  bilingki,  odam zod 
y o ru g '  kunlarga  erishishi  m u q a r r a r » 1.
Sharq  mutafakkirlari o ‘z asarlarida bilish ham d a  inson aqliy tafakkuri 
m asalalariga  alohida  o ‘rin  bergan.  Xususan,  Abu  N a s r   Forobiy  inson 
t o m o n i d a n   borliqni  anglanishi,  tabiat  sirlarini  an g lashida  ilm -fanning 
rolini  hal  qiluvchi  omil  sifatida  baholaydi.  A llo m an in g   fikricha,  inson 
tan asi,  miyasi,  sezgi  organlari  u  t u g ‘ilganda  mavjud  boMgan  b o ‘lsa, 
aqliy  bilim i,  m a ’naviyati,  ruhiyati,  intellektual  va  axloqiy  sifatlari, 
xarakteri,  dini,  urf-o d atlari,  m a ’lumoti  tashqi  o la m ,  ijtimoiy  muhit 
t a ’sirida,  o d a m l a r   bilan  tashkil  etayotgan  m unosabatlari  jarayonida 
shakllanadi.
Abu  N a s r   F orobiyning  e ’tiroficha,  inson  aqli,  fikri  uning  ruhiy 
j ih a td a n   yuksalishining  m ahsulidir.  Inson  bilim larni  o ‘zlashtirar ekan, 
borliqda tirik m avjudotning yaratilish tarixigacha boMgan  m a ’lumotlarni 
o ‘zlashtira  oladi,  ularni  yaratad i,  ilmiy jih a td a n   asoslaydi.
A llo m a n in g   m a z k u r  fikrlarini  davom   ettirgan  h o ld a  Abu  Rayhon 
B eruniy quyidagilarni  ilgari  suradi:  «Inson  narsa va  hodisalarning faqat 
tash q i  sifati  h a m d a   xususiyatlari  haqida  bilim  olm ay,  balki  tafakkuri, 
aqli  tufayli  narsa  va  h odisalarni  taqqoslaydi,  bir-biri-bilan  solishtirib 
k o ‘radi,  o ‘z bilimlarining chinligini aniqlaydi»2.  Mutafakkir,  shuningdek, 
o d a m l a r  t o m o n id a n   bilim larni  o ‘zlashtirilib  borishi  yangi  bilimlarning 
yaratilishiga  olib  kelishini  aytadi:  «Ilm lar  k o ‘pdir.  U l a r z a m o n i   iqbolli 
boMib,  t u r l i   fikr  va  x o t i r a l a r   u larg a  q o ‘sh ilib   b o r s a ,  k o ‘payadi.
'  K arim ov  I.A.  Barkam ol avlod orzusi  //T u z u v c h ila r Sh.Q urbonov,  H .Saidov  R.Ahliddinov.
—  T o s h k e n t,  S harq  n a sh riy o t-m a tb a a   k o n sc rn i,  1999.  -   57-bet.
2  B e ru n iy   A bu  R ayhon.  T an lan g a n   asarlar.  Ill  jild.  — T o sh k e n t,  D avlat  nash riy o ti,  1966.
—  7 -b et.

---

O d a m l a r n i n g   ilm l a r g a   r a g ‘b a t  q il is h i ,   i l m l a r n i   va  ilm   a h l l a r i n i  
h u rm atlash i o ‘sha  iqbolning belgisidir.  (Ayniqsa)  h u k m r o n   kishilarning 
ilm  ahlini  h u rm a t  qilishi  turli  ilm larning  k o ‘payishiga  sa b a b   boMadi»1.
Abu  Ali  ibn  S in o   o ‘z  asarlarida  bilim  tu sh u n c h a sig a   s h a r h   berish 
bilan  birga  b ilim ning  c h u q u r  o ‘zlashtirilishi  d o n is h m a n d l ik   ekan lig in i 
a l o h i d a   q a y d   e ta d i:  «Ilm   n a r s a l a r n i n g   in s o n   aqli  y o r d a m i   b i l a n  
o ‘rganilishidir.  Bilim  deb  esa,  n arsalarni  idrok  qilishga  aytiladi.  Bu 
shundayki,  inson aqli  uni xato  va yoMdan toym asdan  turib u nga erishishi 
kerak  b o ‘ladigan  narsadir.  B ordiyu,  bu  dalillar  o c h i q - o y d in   b o ‘lsayu, 
isbotlar  c h in a k a m ig a   b o ‘lsa,  u  h o ld a   b u n g a   hikm at  —  d o n i s h m a n d l i k  
deyildi»2.
Yusuf Xos  Hojibning «Qutadg‘u bilig»  («Saodatga boshlovchi bilim») 
asari  t a ’bir joiz  b o ‘lsa,  bilim ning  m o h iy a ti,  uning  ijtim oiy  h a y o td a g i 
a ha m iya ti,  inson  kam olotini t a ’m in la shdagi  roli,  yozuvliklarni  b a r ta r a f  
etuvchi vosita ekanligi t o ‘g‘risidagi q o m u s  sanaladi.  A llom an in g  fikricha, 
bilimli  b o ‘lish  ezgu  ishlar ta n ta n a s in i  t a ’m inlovchi  garov  b o ‘lib,  u n in g  
y o rd a m id a   h a tt o   o s m o n   sari  y o ‘l  ochiladi: