‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

Shaxs  tarbiyasiga  ta’sir  etuvchi  omillar.  Fanda,  o d a m n in g   shaxs 
sifatida  rivojlanishiga  biologik va  iitimoiv omillarning t a ’siri o ‘rtasidagi 
munosabatni  belgilashga oid  munozara ko‘pdan  buyon davom etm oqda.
Insonning shaxs sifatida,  rivojlanishida  iitimoiv hodisalarning t a ’siri 
kuchli  boMadimi?  Yoki  tabiiv  omillar  yetakchi  o ‘rin  tu ta d im i?   Balki 
tarbiyaning t a ’siri yuqoridir?  U l a r o ‘rtasidagi o ‘zaro munosabat  qanday?
Fanda  biologik  vo‘nalish  deb  nom langan  nuqtayi  n a z a r  yetakchi 
o ‘rinlardan  birini  egallab,  uning  vakillari  Aristotel,  P la tonlar  tabiiv- 
biologik  omillarni  yuqori  qo ‘yadi.  Ular  tug‘ma  imkonivatlar.  taa d ir, 
tole  har  kimning  hayotdagi  o ‘rnini  belgilab  bergan,  deydilar.

---

XVI  asr falsafasida vujudga kelgan  preformizm  oqimi  namoyandalari 
esa  shaxs  rivojlanishidagi  naslning  roliga  katta  baho  berib,  ijtimoiy 
muhit  va  tarbiyaning  rolini  inkor  etadi.
Xorij  psixologiyasidagi  yana  bir  oqim  —  bixeviorizm  XX  asr 
boshlarida  yuzaga  kelgan  b o ‘lib,  uning  namoyandalari,  ong  va  aqliy 
qobiliyat  nasldan-naslga  o ‘tib,  insonga  u  tabiatan  berilgan,  deyiladi. 
Mazkur  t a ’limot  vakili  amerikalik  olim  E.Torndaykdir.
Progmatizm  oqimi  va uning vakillari  D .D ’yul, A.Kombe ham shaxs 
rivoilanishini  biologik  nuqtayi  nazarda asoslaydilar.  Ular  rivojlanishni 
faqat  miqdoriy  o ‘zgarishdan  iborat,  deb  qaraydilar.  Naslning  rolini 
absolyutlashtirib,  uni  inson  taadirida  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  deb 
biladilar.
D em ak,  bir  guruh  xorijiy  olimlar  rivojlanishni  biologik  (nasliv) 
omilga  bog‘laydilar.
Biologik oqimga  qarshi  falsafiy oqim vakillari  rivojlanishni  iitimoiv 
omil  bilan  belgilaydilar.  Bu  oqim  vakillari  bola  shaxsining  jismoniy. 
psixik  rivojlanishi  u  yashaydigan  muhitga  bogMiq  deb  ko‘rsatadilar.
Muhit  deganda  odam   yashaydigan  sharoitdagi  barcha  tashqi  ta ’sir 
tushuniladi.  Shu  nuqtayi nazardan tarbiya tufayli bolani o ‘zi yashaydigan 
ijtimoiy  sharoitga moslashtirish  mumkin,  degan  xulosa  kelib  chiqadi.
Ular ijtimoiy tnuhitning  rolini  hal  qiluvchi  omil  deb  hisoblaydilar. 
Demak,  odam  bolasining shaxs sifatida  rivojlanib,  taraqqiy etib borishi, 
uning  shaxs  boMib  kamolga  yetishida  nasi  (biologik  omil),  ijtimoiy 
muhit  (bola  yashaydigan  sharoit),  shuningdek,  maqsadga  muvofiq 
amalga  oshadigan  tarbiya  ham  birdek  ahamiyatga  ega.  Bu  omillarning 
t a ’sirini  aniqlashda  ilg‘or  pedagogik  olimlar,  psixolog  va  faylasuflar 
t a ’limotiga  suyanilijdi.
Falsafada  shaxsni jamiyat  bilan  bogMiq  boMgan  ijtimoiy  hayotdagi 
murakkab voqetik deb qaraladi.  Ular individning m a ’naviy boyligi uning 
munosabatlariga  bogMiq,  deb  hisoblaydilar.
Haqiqatdan  ham ,  shaxs  mehnat  faoliyati  zaminida  rivojlanadi, 
kamolga  yetadi.  Inson  sharoitni,  sharoit  esa  odam ni  yaratadi.  Bu  esa 
o ‘z  navbatida  inson  faolligini  namoyon  etadi.  Zero,  shaxs  m a’lum 
ijtimoiy  tuzum   m ah sulidir.  Jamiyat  shaxs  kam olotining  muayyan 
imkoniyatlarini  ro‘yobga  chiqarishi  yoki  yo‘q  qilishi  mumkin.
Faylasuflar  shaxsni  tabiatning  bir  boMagi  deb  baholaydilar.  Bu 
insondagi  layoqat  kurtaklari  boMiiv-tming  rivojlanishi  uchun  tarbiya 
kerak,  degan  g'oyani  ifodalaydi.

---

Jamivat  taraqqivoti  shaxs  rivojlanishi  uchun  keng  im koniyatlarni 
yaratadi.  Demak, shaxs bilan jamiyat  o ‘rtasida ham uzviy aloqa mavjud.
Shunday  qilib,  odam  shaxsining  jamiyatdagi  rivojlanishi  tabiat. 
muhit.  inson  o ‘rtasidagi  murakkab aloqa t a ’siri ostida  ro‘y beradi,  inson 
ularga faol ta ’sir etadi va shu yo‘l bilan  hayoti va o ‘z tabiatini o ‘zgartiradi.
Shaxsga  ijtimoiy  muhitning  t a ’siri  ham   muhim.  Bu  tarbiva  tizimi 
orqali  amalga  oshiriladi.  Ya’ni,
Birinchidan,  tarbiya ta ’sirida  muhit  bera  olmagan  bilim,  m a ’lumot 
egallanadi,  m eh n a t  va  texnik  faoliyat  bilan  bogMiq  k o ‘n i k m a   va 
malakalar  hosil  boMadi.
lkkinchidan,  tarbiya  tufayli tug ‘ma  kamchiliklar ham   o ‘zgartirilib, 
shaxs  kamolga  yetadi.
U chinchidan,  tarbiya  yordamida  m uhitning  salbiy  t a ’sirini  ham  
yo‘qotish  mumkin.
T o ‘rtinchidan,  tarbiya  kelajakka  qaratilgan  maqsadni  belgilaydi.
Demak,  tarbiya  bilan  rivojlanish  bir-biriga  t a ’sir  etadi,  bu  tarbiya 
doimiy  va  uzluksizdir.
Shunday qilib,  bola shaxsining  rivojlanishida tarbiya  h am   yetakchi 
o'ringa  ega  boMib,  tarbiya  tufayli  nasl-nasabi,  oila  m uhiti,  ijtimoiy 
muhit  t a ’sirida  h a r  tom on lam a   rivojlanishga  qodir,  degan  xulosani 
chiqarish  mumkin.
Shaxs rivojlanishida faoliyatning o ‘rni.  Shaxs  rivojlanishida  irsiyat, 
muhit,  tarbiya  bilan  bir  qatorda  inson  faoliyati  ham  m uhim   a ham iyat 
kasb etadi.  Bu degani  inson  qanchalik  m ehnat  qilsa,  uning  rivojlanishi 
shunchalik  yuqori  boMadi.
Faoliyat  o ‘zi  nima?  Faoliyat  shaxs  to m o n id an   tabiiy  va  ijtimoiy 
hayotni  maqsadga  muvofiq  tashkil  etiluvchi  kundalik,  ijtimoiy  yoki 
kasbiy harakat la rning  muayyan  shakli,  k o ‘rinishi.  Insonning qobiliyati 
va  yoshi  u  to m on id an  tashkil  etilayotgan  faoliyat  m ohiyatiga  k o ‘ra 
belgilanadi.
Faoliyat  jarayonida  inson  shaxsi,  har  to m o n lam a   va  bir  b u tu n , 
yaxlit  holda  rivojlanadi.  Lekin  faoliyatni  maqsadga  muvofiq  am alga 
oshirishi  uchun  uni  t o ‘g‘ri  tashkil  etish  lozim.  Lekin  k o ‘p  h o latla rd a  
sh a x s n in g  
r iv o jla n ish i 
u c h u n  
i m k o n i y a t l a r  
y a r a t i l m a y d i ,  
tarbiyalanuvchilarning  ijtimoiy  m ehnat,  bilish  faoliyatlari  c h e k la n g a n  
boMadi.
0 ‘smir va  o ‘spirinlar faoliyatining  asosiy  turlariga  o ‘yin,  o ‘qish  va

---

m ehnat  kiradi.  Ular  y o ‘nalishiga  ko ‘ra  bilishga  doir,  ijtimoiy,  sport, 
badiiy,  texnik,  h u n a rm a n d c h ilik   hamda  shaxsiy  qiziqishga  k o ‘ra 
tanlangan  sohalardan  iborat.  Faoliyatning  asosiy turi  m uloqotdir.
Faoliyat  faol  va  passiv  boMishi  mumkin.  0 ‘smir faoliyati  muhit  va 
tarbiya  t a ’sirida  faollashishi  yoki  susayishi  mumkin.  Inson  shaxsining 
rivojlanishida  uning  bu tun   vujudi  bilan  sevib,  o ‘z  imkoniyatlarini 
nam oyon  etib,  mehnat  qilish,  o ‘zini shaxs sifatida  k o ‘rsata olishi  unda 
o ‘z  faoliyatidan  qoniqish  hosil  qiladi.  Uning  ijtimoiy  mehnatdagi 
ishtirokida  faollik  ko‘zga  tashlanadi.
T a ’lim  jara y o n id a g i  faollik  o ‘quvchiga  bilim larn i  c h u q u r   va 
m ustahkam   egallashga,  o ‘z  qobiliyatini  nam oyon  etishga  yo‘llaydi. 
Bilishga  boMgan  faollik  o 'q u v c h in in g   in te lle k tu a l  rivojlanishini 
t a ’minlaydi.
Faollik  ko ‘rsatishning asosini esa  hamma vaqt  ehtiyoj tashkil  etadi. 
Ehtiyojlarning  xilma-xilligi  faoliyatning  ham  turlarini  kengaytiradi. 
Shunga  ko'ra,  o ‘quvchining  turli  yosh  davrlarida  faoliyati  turlicha 
boMadi.  T a ’lim  m u a s s a s a s id a ,  h a m m a   vaqt  b ir  xil  tala b   shaxs 
rivojla n ishid a   ijobiy  n atija  beravermaydi.  T urli  yosh  davrlarida 
faoliyatning  turlari  va  mohiyati  o'zgarib  turishi  kerak.
Insonning  iitimoiv  faolligj.  qobiliyati  barcha  muvaffaqiyatlarining 
garovidir.  Chunki har bir inson o ‘z  mehnati, g‘ayrati,  intilishi bilangina 
faollashadi.  0 ‘qituvchi  qa nchalik  yaxshi  o ‘qitm asin  yoki  tarbiya 
b e rm a s in ,  ta rb iy a la n u v c h in in g   o ‘zi  h arakat  qilm asa,  rivojlanish 
m u v a f f a q iy a tli  k e c h m a y d i. 
Z e ro ,  b a r c h a  
m a ’n a v iv - a x lo q iv  
kamchiliklarning  asosiy  sababi  ham  insonning  o ‘z  faoliyatini  t o ‘g‘ri 
yoMga  q o ‘ymaganligidadir.
Shuning  uch un  ham   inson  faoliyati  uning  rivojlanishi  natijasi 
hamdir.  Demak,  shaxs faolligi asosida  ijtimoiy faollik,  tashabbuskorlik, 
ijodkorlik  xislatlarini  shakllantirish  —  uning  shaxslik  imkoniyatlarini 
n am o yon   etishi  orqali  faoliyatini  rivojlantirish  m uhim   sanaladi.