‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

Anomal o ‘quvchilar bilan olib boriladigan korreksion ishlarning asosiy 
y o ‘nalishlari.  Psixofiziologik  rivojlanishi  va xulqida  n u q s o n la r boMgan 
bolalarni  o 'q itish,  tarbiyalash  va  rivojlantirish  —  m u ra k k a b   ijtimoiy- 
pedagogik m u a m m o   hisoblanadi.  Rivojlanishida nuqsoni boMgan bolalar 
bilan  korreksion  ishlar  quyidagi  v o ‘nalishlarda  olib  boriladi:
1.  B o l a l a r n in g   rivojlanishi  va  x u lqidagi  n u q s o n l a r   ta b ia ti  va 
m o h iy atin i  aniqlash,  ularning  yuzaga  kelishi  sabablari  va  sharoitlarini 
o ‘rganish.
2.  Rivojlanishi va xulqida  nuqsonlar boMgan bolalar bilan  korreksion- 
pedagogik  faoliyatning  tashkil  etish  va  rivojlanishi  tarixini  o ‘rganish.
3.  B olalarning rivojlanish  va xulqidagi  nuqsonlarning oldini  olishga 
xizm at  qiluvchi  ijtim oiy-pedagogik  shart-sharoitlar  va  psixofiziologik 
rivojlanishi  etimologiyasi  (sabab-oqibatli  asoslari)ni  aniqlash.
4.  Rivojlanishida  kam chilik va xulqida  n u qsonlar boMgan  bolalarga 
korrek sio n -p ed a g o g ik   t a ’sir  ko'rsatish  texnologiyasi,  shakl,  m etod  va 
vositalarini  ishlab  chiqish.
5.  O m m aviy um um iy o ‘rta t a ’lim  manbalari sharoitlarida  rivojlanishi 
va  xulqida  n u q s o n la r  boMgan  bolalarning  u m u m iy   va  maxsus  t a ’limi 
m a z m u n i n i   tahlil  qilish.

---

6
.  Bolalarni  reabilitatsiya  qilish  va  him oyalash  m arkazlari,  m axsus 
m uassasalarining  m aq sad i,  vazifa  va  asosiy  y o ‘nalishlarini  aniqlash.
7.  A n o m al  b o la la r  bilan  korek sio n -p ed ag o g ik   faoliyatni  tash k il 
etu v ch i  o ‘q itu v ch ila rn i  ta y y o rla sh d a   z a ru r  o ‘q u v - m e t o d i k   b a z a sin i 
yaratish.
K orreksion-tarbivaviv  ishlar  a n o m a l  bolalarning  rivojlanishidagi 
kamchiliklarni yo‘qotish  yoki kamaytirishga  qaratilgan  maxsus pedagogik 
c h o ra -ta d b irla r  tizimidir.  K orreksion-tarbiyaviy  ishlar  faqat  a l o h id a  
n u q s o n l a r n i   t u z a t i s h g a   y o ‘ n a l t i r i l g a n   b o ' l m a y ,   b a l k i   u m u m i y  
rivojlantirishga  qaratilgan.
0
‘q u v ch ila rn in g   rivojlanishi  va  xulqidagi  n u q s o n la r n i   t u z a ti s h  
b o la n in g   s h a k lla n a y o tg a n   shaxsini  o ‘zgartirishga  q a r a tilg a n   yaxlit 
pedagogik  hodisa  sanaladi.
Korreksion-tarbivaviv faolivat  bolaning  idrok  etish  im k o n iy a tla rin i 
o ‘zgartirish,  uning  em o tsio n al-iro d av iy ,  individual-shaxsiy  sifatlarini 
yaxshilash,  qiziqish  va  layoqatlari,  m e h n a t,  badiiy,  estetik  va  b o s h q a  
qobiliyatlarini  rivojlantirishga  qaratilgan  pedagogik  x a tti-h a ra k a t.
K orreksion-rivoilantiruvchi  t a ’lim  o ‘qishda  va  m a k ta b d a   a n o m a l  
b o la la r g a   o ‘z  v a q tid a   m a la k a li  y o rd a m   k o ‘rs a tis h n i  t a ’m i n lo v c h i  
difierensial t a ’lim tizimi b o ‘lib,  uning asosiv vazifasi  bola rivojlanishining 
um u m iy  darajasini oshirishga qaratilgan  bilimlarni tizimlashtirish,  un in g  
r iv o jla n is h i  va  o 'q i s h i d a g i   k a m c h i l i k l a r n i   y o ‘q o t i s h ,   y e t a r l i c h a  
shakllanm agan  m alaka va  k o 'n ik m a la rn i  shakllantirish  h a m d a   b o la n in g  
idrok  etish  borasidagi  k a m chiliklarni  tuzatish.
K o r r e k s i o n - p e d a g o g i k a n in g   paydo  boMishi,  ta s h k i l   t o p i s h i   va 
riv o jlan ish i.  R iv o jla n is h id a   n u q s o n l a r   b o ‘lgan  b o l a l a r   b il a n   o lib  
boriladigan  k orreksion-pedagogik  faoliyat  boy  tarixiy  tajribalarga  ega. 
A nom al  (yunoncha anom alos —  n o t o ‘g‘ri)  bolalarga jism oniy yoki  psixik 
n u qsonlari  um u m iy   rivojlanishini  buzilishiga  olib  keladigan  b o la la r 
kiradi.
Ijtim o iy   ja m iy a t  t a r a q q i y o t i   tarixi  a n o m a l   b o l a l a r g a   b o ‘lgan 
m u n o s a b a tla m in g   uzoq  vaqt  d a v o m id a   evolyutsion  t a rz d a   s h ak llan ib  
kelganligini  k o ‘rsatadi.
Antik  davrda  qadim gi  S p a rta d a   bir  n ec h a   yuz  yilliklar  d a v o m i d a  
so g ‘lom  ta n a ,  kuch,  chidam lilik  yuqori  o 'rin g a   q o ‘yilib,  rivojlanishida 
n u q so n i  b o ‘lgan  bolalar y o ‘q  qilinardi.  M a z k u r d av rd a   yangi  t u g ‘ilgan 
c h a q a l o q l a r n i   q a b ila   b o s h l i q la r ig a   olib  k e l a r d i la r ,  u la r   b o l a l a r n i

---

sinchiklab  k o ‘rib  agarda  ijtimoiy  talablarga  javob  bera  olsalar,  ular 
ota-o n a la rig a   tarbiyalash  uch u n   qaytarilar  edi.  Agarda  bolada  birorta 
nuq so n   topilsa  uni  qabila  boshliqlari  Tayget  jarligiga  tashlab  y u b o ra r 
ed ilar  (e ram izdan  avvalgi  IV—V  asrlar).
Y e v ro p ad a  o ‘rta  asrlarda  b o laning  rivojlanishidagi  h ar  q a n d a y  
nuq so n  qora,  yovuz kuchlarning n am oyon b o ‘lishi sifatida e ’tirof etilib, 
psixik  kasalliklari  b o ‘lgan  kishilar inkvizitsiya gulxanida  yondirilganlar.
Uyg‘onish  d avrida n  boshlab  XIX  asrning  o ‘rtalarigacha  Y evropa 
d e fe k to lo g iy a   fani  va  a m a liy o tid a   b o la n in g   aqliy  rivojlanishidagi 
n u q so n la r m u a m m o s i borasidagi  qarashlarning evolyutsion xarakterini 
anglash  m um kin.
Ruhiy kasallarga  nisbatan  insonparvarlik vondashuvi  ilk bor fransuz 
shifokori,  psixiatori  Filipp  Pinel  (1745— 1826-yillar)  to m o n id a n   ilgari 
surilgan.  U  ruhiy  kasalliklarni  klassifikatsiyalagan  (turlarga  ajratgan).
R ivojlanishida  n u q s o n la r  b o ‘lgan  bolalarga  nisbatan  pedagogik 
y o n d a sh u v  X V III  asr oxirlari  — XIX  a s r b o sh la rid a   yuzaga  keladi.  Aqli 
z a if bolalarni  maxsus usullar vordam ida o ‘aitish  va tarbiyalash g‘ovasini 
Iogan  G e nrix  Pestalotssi  (1746—1827-yillar)  asoslagan  b o ‘lsada,  biroq, 
o ‘z  davrida bu  fikr q o ‘llab-quvvatlanm adi.  I.G.Pestalotssi  «aqli  zaiflar» 
bilan  ishlash  tam oy ilin in g   m ohiyatini  asoslab  berdi:  bolaning  im koni 
yetgan  b ilim lam i  berish,  didaktik  m ateriallardan  foydalanishda  aqliy 
va  jis m o n iy   tarbiya  uyg‘unligiga  erishish,  t a ’limni  ishlab  chiqarish 
m e h n a ti  bilan  b o g ‘liq  h olda  tashkil  etish.
Aqli zaif bolalarni o ‘qitish va tarbiyalashga nisbatan tibbiv-pedagoeik 
y o n d a sh u v   asoschisi  fransuz  psixiatori  J a n   Itar  (1775— 1838-yillar) 
hisoblanadi.  U   aqli  zaifligi  m urakkab  b o ‘lgan  bolaga  t a ’lim  va  tarbiya 
berishga  urindi.  G a rc h i  kutilgan  natijaga erisha  olm asada,  b u n d ay  toifa 
b o lalarni  sezgi  va  m otorika  organlarini  m ashq  qildirish  yo rd a m id a 
rivojlantirish  yoMini  k o ‘rsatib  berdi.
A n o t o m i k - f i z i o l o g i k   y o n d a s h u v   rivojiga  n em is  psixiatri  E m il 
Kxepelin  (1856—1926-yillar)  katta hissa q o ‘shdi.  U birinchi b o ‘lib «psixik 
rivojlanishdan  o r t d a   qolish»  ( P R O Q   (Z P R ))  h a m d a   «oligofreniya» 
(y u n o n c h a   olygos  —  kam   va  p h re n -a q l)  tu sh unchala rini  qo'lladi.
F ra n s u z   psixologi Alfred  Bine  va  vrach-psixiatr T o m a s   S im o n   test 
sinovlari  m e t o d i n i   asoslaydilar.  S h u   bois  ular  intellektual  zaiflikni 
o ‘rganishning  psixom etrik  yo'nalishi  asoschilari  hisoblanadilar.
Y u q o rid a   q ayd  etilgan  y o n d ash u v lar asosida  XX  asr  boshiga  kelib 
quyidagi  u c h   asosiy  yondashuv  q a r o r topdi:

---

1.  Tibbiv-klinik  v o n d a sh u v   aqli  zaiflarning  etim ologiyasini  bilish, 
intellektining buzilishiga sabab boMgan  om illar,  shun in g d ek ,  a n a t o m i k -  
fiziologik  va  g en e tik   buzilishni  o ‘rganish  g ‘oyasini  ilgari  suradi.
2.  Psixologik  v o n d a s h u v   psixikasi  b u zilg an   b o l a l a r n i n g   psixik 
faoliyati,  e m o ts io n a l  holati  h a m d a   shaxsini  o ‘rganishga  y o ‘naltirilgan.
3.  Pedagogik v o n d as h u v   intellekti buzilgan bolalarni o ‘qitish  h a m d a  
t a r b i y a l a s h n i n g   p e d a g o g i k   t a m o y i l l a r i ,   m e t o d l a r i ,   s h u n i n g d e k ,  
n u q so n la rn i  b a r ta r a f  etish  yoMlarini  o ‘rganish  g ‘oyasiga  ta y a n a d i.
Rossiya  korreksion  pedagogikasi  tarixi  Y evropa  d e fe k to lo g ik   fa n i 
bilan  uzviy  bog‘liq.
P e t r   I,  Y e k a t e r i n a   II  l a r   a n o m a l   b o l a l a r   u c h u n   d a v o l a s h  
muassasalari,  m e h rib o n lik   uylari  va  maxsus  m a k ta b la rn i  b a r p o   etish 
h a q id a   fa rm o n   chiqarganlar.
X IX  
asr  oxiri  XX  a sr  bosh larid a  a n o m a l   b o la la r n i  o ‘q itis h   va 
t a r b i y a l a s h n i   yoMga  q o ‘y u v c h i  k o ‘p la b   j a m i y a t   h a m d a   i j t i m o i y  
tash k ilo tla r tashkil  etildi.
Sobiq  S h o ‘ro dav rid a  bolalikni  him oya  qilish  va b o la la r  n u q s o n la ri 
bilan  b o g ‘liq  m u a m m o la r n i   o ‘rganishga  alo h id a   e ’t i b o r   qaratildi.
1918-yilda  m axsus  dekret  qabul  qilindi.  U n d a   a n o m a l  b o la la rg a  
y o r d a m  berishda asosiy vazifa  ularni alohida ajratish  em a s , balki  u larn i 
o ‘qitish  va  tarbiyalashga  e ’tiborni  kuchaytirish  zarurligi  t a ’kidlan d i. 
S h u   yili  R o s s iy a d a   b i r i n c h i   m a x s u s   t a ’ l i m - t a r b i y a   m u a s s a s a s i  
(V .P .K a s h en k o   uyi)  tashkil  etildi.
0 ‘zbekiston  Respublikasida  korreksion  pedagogika  (d e fektologiya)- 
ning  rivojlanish  tarixi  Rossiya  defektologiya  fani  bilan  uzviy  bogMiq 
boMib, ayni vaqtda u  o ‘z xususiyatlariga  ham  ega.  Bu  xususiyatlar d in n in g  
o ‘zbek  xalqi  hayoti  va  tu rm u sh ig a  c h u q u r   singganligi  va  o ‘zb e k   milliy 
m entaliteti  bilan  tavsiflanadi. 
0
‘zbek  xalqi  a n o m a l   bolalarg a  n isb a ta n  
i n s o n p a r v a r   m u n o s a b a t d a   b o ‘lib,  u larga  r a h m d i l l i k ,   m e h r i b o n l i k  
k o ‘rsatgan.
Ayni  vaqtda  respublikada  a n o m a l  b o lalar  u c h u n   m a x su s  o ‘q u v  
muassasalari  (k o ‘zi  ojiz  h a m d a   kar  bolalar  u c h u n   m a k t a b - i n t e r n a t l a r ,  
a q li  z a if la r   u c h u n   y o r d a m c h i   m a k t a b - i n t e r n a t l a r )   f a o liy a t   o li b  
b o rm o q d a.  0 ‘zbekiston  Respublikasining «T a’lim t o ‘g ‘risida»gi  Q o n u n i  
(1997-yil)ning 2 3 -ba ndida psixik yoki jism oniy rivojlanishida  n u q s o n l a r  
b o M g an   b o l a l a r   va  o ‘s m i r l a r n i   o ‘q i t is h   va  d a v o l a s h   m a x s u s  
(ixtisoslashtirilgan)  t a ’lim  m uassasalarida  yoMga  q o ‘yihshi  t a ’k idlab 
o ‘tilgan.

---

XX 
asrning  6 0 —70-yillarida  respublikada  korreksion  pedagogika 
b o ‘y ic h a   t a d q i q o t l a r   olib   borish  h a m d a   d e f e k to lo g   p e d a g o g la rn i 
tayyorlash  y o 'lida  ijobiy  ishlar  am alga  oshirildi.  Xususan,  1967-yili 
N iz o m iy   nom idagi  T o sh k e n t  davlat  pedagogika  instituti  pedagogika va 
psixologiya  fakultetida  defektologiya b o ‘limi  ochilib,  ixtisoslashtirilgan 
m uassasalar u c h u n   pedagog-defektologlarni  tayyorlash yo ‘lga  q o ‘yildi.
Hozirgi  k u n d a   respublika  olim  defektologlari  om m aviy  u m u m iy  
o ‘rta t a ’lim  maktablarida  korreksion-rivojlantirish sinflarini tashkil  etish, 
a n o m a l   bolalarning  m aktabga  moslashishlari  u c h u n   yordam  k o ‘rsatish 
h a m d a   ularni  ijtim oiy  hayotga  tayyorlash  borasidagi  m u a m m o la rn i 
o ‘rganm oqdalar.
Rivojlanishidagi  nuqsonlarni  klassiflkatsiyalash,  ularning  sabablari 
va  omillari.  Olib  borilgan  ta d q iqotning  k o ‘rsatishicha,  rivojlanishida 
n u q s o n i  b o ‘lgan b o lalarning soni  k o ‘p b o ‘lib,  ayni  vaqtda y ana da  oshib 
b o rm o q d a.
« A n o m a l i y a »   t u s h u n c h a s i   y u n o n c h a d a n   t a r j i m a   q i l i n g a n d a  
m e ’yordan,  u m u m iy  q onuniyatlardan  chetlanish,  n o t o ‘g‘ri  rivojlanishni 
anglatadi.
Rivojlanishida  m u a m m o la ri  b o ‘lgan  bolalarda  iismoniv yoki  psixik 
kamchiliklar (nuqsonlar')  b o ‘ladi,  ular bolalarning  umumiy rivojlanishida 
chetlanishlarning s o d i r b o ‘lishiga sabab b o ‘ladi.  N uqsonning xususiyati, 
p a y d o  b o ‘lishiga q arab ayrini  kamchiliklarni t o ‘la  yo ‘qotish,  ayrimlarini 
esa  tuzatish,  u c h in c h i  xillarining  o 'r n in i  toMdirish  m um kin.  A no m al 
b o la n in g   rivojlanishida  uni  o ‘qitish  va  tarbiyalash  asosiy  m u a m m o  
hisoblanadi.
Ayni  v a q td a   rivojlanishidagi  c h e tl a n is h l a r n in g   klassifikatsiyasi 
b o ‘yicha  yagona  qarash  mavjud  emas.
M .A .V lasova  va  M .S .P e v z n e r la r   a n o m a l  b o la la rn in g   q u yidagi 
g u ru h la rin i  k o ‘rsatadilar:
1.  S en so r xislati  yetishm aydigan  (noraso)  b o lalar (eshitish,  k o ‘rish, 
n u tq i  qobiliyatlari,  ta y a n c h -h a r a k a t  apparat  va  sensom otorikasining 
funksiyasi  buzilgan).
2.  Psixik  rivojlanishi  o rtda  qolgan  bolalar.
3.  Astenik  yoki  reaktiv  holati  h a m d a   nizoli  tashvishlanishga  ega 
b o ‘lgan  bolalar.
4.  Psixopatik  xulqli  bolalar  (xulqning  e m o tsio n al  buzilishi).
5.  Aqli  z a i f   b o la la r  (debillik,  imbetsillik,  idiotiya  darajasidagi 
oligofrenlar).

---

6
. 
P sixik  k a s a ll i k n i n g   b o s h l a n g ‘ich  k o 'r i n i s h i   ( s h i z o f r e n i y a ,  
epilepsiya,  isteriya  va  boshqalar)  n a m o y o n   b o ‘ladigan  bolalar.
0 . N . U s a n o v a  a n o m a l bolalarni quyidagi guruhlarga ajratishni  taklif 
e t a d i 1:
1.  Organik  b u zilis h la r  sababli  rivojlanishida  c h e tl a n is h   boMgan 
bolalar.
2.  Funksional y etuk emasligi sababli  rivojlanishida  kam chilik boMgan 
bolalar.
3.  Psixik deprivatsiyalar asosida  rivojlanishida  k a m c h ilik la r boMgan 
bolalar.
D e f e k to l o g   V . S . R a x m a n o v a   r i v o jla n is h id a   n u q s o n l a r   b o ‘lgan 
bolalarni  quyid ag ich a  guruhlarga  ajratishni  ta k lif e t a d i 2:
1
.  Intellektual buzilishga ega bolalar (aqli zaif va psixik  rivojlanishdan 
o rtd a   qolgan  bolalar).
2.  N utqi  buzilgan  bolalar.
3.  Sensorli  nuqso n larg a ega  bolalar ( k o ‘rish  va  eshitish  qobiliyatlari 
buzilgan)
4.  T a y a n c h - h a r a k a t   apparati  buzilgan  bolalar.
5.  Rivojlanishida  kom pleks  buzilish  boMgan  bolalar.
A nom al  bolalarda  nutqiy qobiliyatning buzilishi  u m u m iy  q o n u n iy a t 
hisoblanadi.
Bolaga korreksion t a ’sir ko ‘rsatishning samaradorligi  niavjud  nuq so n  
xususiyati,  ay rim   psixik  ja r a y o n   yoki  f u n k s iy a la r in in g   b u z ilg a n lik  
darajasi,  bolaning yoshi,  n u qsonlar o ‘rnini  t o ‘ldirishga  im k o n   b eruvchi 
qobiliyati,  tibbiy-pedagogik  t a ’sir  koMvatish,  bola  y a sh a y o tg a n   m u h it 
h a m d a   uni  tarbiya  sharoitlarining  mavjud  ahvoli  va  b o s h q a   om illarg a 
b og‘liq. A nom al  bolalarning  m a ’lum  g uruhi  faqat  psixologik-pedagogik 
t a ’sirga  m u h to j   boMsalar,  b o s h q a   g u r u h l a r i  u larg a  e s a   d a v o l a s h -  
sog M o m la sh tirish   t a d b i r l a r in i n g   a m a l g a   o s h ir i l is h i n i   t a l a b   e t a d i . 
Rivojlanishdagi  n u q so n la rn in g   barvaqt  diagnostika  qilinishi  m a ’lu m  
m uvaffaqiyatlarga  erishishning  garovidir.