‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

TA’L IM   M U A S S A S A S I  M E N E J M E N T I
T a ’lim muassasasini boshqarishning pedagogik—  psixologik asoslari.
Boshqarish  faqat  ishlab chiqarishgagina xos b o ‘lgan j a ra y o n   em as.  Balki 
ijtimoiy sohalar,  shuningdek,  t a ’lim tizimida  h a m   b o s hqarishning t o ‘g ‘ri 
tashkil  etilishi j u d a   m uhim .
Hozirgi  p aytda  yagona  pedagogik  j a r a y o n n i   b o sh q a rish g a   ilmiy 
y o n d a sh ish   harakati  kuchaydi.  Bu  esa  in telle k tu al  salohiyati  y u q o ri 
ka drla rni  shakllantirish  u c h u n   o ‘ta  m u h im   h iso b la n a d i.
A v v a lo ,  b o s h q a r i s h n i n g   ij ti m o i y   m o h i y a t i n i   a n g l a b   o l a y l i k . 
Boshqarish  m a ’lum   bir obyektga tashkiliy,  rejali,  tizimli t a ’sir k o ‘rsatish 
d e m akdir.
T a ’lim  m uassasasining  pedagogik  faoliyatini  b o s h q a rish   deb  esa 
p e d a g o g ik   j a r a y o n i n i   re ja la s h tir is h ,  ta s h k il  e t i s h ,   ra g ‘b a t l a n t i r i s h ,  
n atijalarni  n azorat  va  tahlil  qilishga  aytiladi.
Bugungi k u n d a  pedagogika  faniga  t a ’lim  m uassasalarini  boshqarish 
b o ‘yicha yangidan-yangi tu s h u n c h a la r kirib  kelyapti,  ularn in g   m ohiyati 
avvalgilardan  h a m   teranroqdir.  M asalan,  « ta ’sir etish»  t u s h u n c h a s in in g  
o ‘rniga  «o‘zaro  h arakat»,  «ham korlik»,  «refleksiv  bo sh q arish »   kabi 
tu s h u n c h a l a r  q o ‘llanilm oqda.
T a ’lim  muassasalarini  boshqarish  nazariyasi t a ’lim  m uassasalarining 
m enejm enti  nazariyasi  bilan  boyitildi.  M en e jm e n t  nazariyasi  xodim larga 
nisbatan  ish o n ch ,  ularning  iinumli  m e h n a t  qilishlari  u c h u n   sharoit 
yaratish  h a m d a   o ‘zaro  h u rm at  bilan  tavsiflanadi.
X o ‘sh,  « m e n e jm e n t»   va  «m enejer»  a t a m a l a r i n i n g   asl  m o h iy a ti 
n im a n i  anglatadi?
Biz  ushbu  tu s h u n c h a la rn in g   m ohiyati,  t a ’lim   m u assasa sid a  d a v l a t - 
jam o at  boshqaruvining pedagogik-psixologik  asoslarini tu sh u n ish im iz d a  
ushbu  y o ‘nalishda  tad q iq o t  olib  b organ  p e d a g o g   R .A h lid d in o v n in g  
qarashlari  alo h id a   diqqatga  sazovor.
«M en e jm e n t»   va  «menejer»  atam a la ri  hozirgi  t a l q i n d a   k o rx o n a   va 
m uassasa  egalari  o ‘z  mulklari  va  x o d im la rn i  o ‘zlari  b o s h q a r g a n la rid a n  
k o ‘ra  ta n la n g a n   y o ‘nalish  b o ‘yicha  m axsus  ta y y o r g a rlik d a n   o ‘tg a n  
m utaxassislarni jalb  etish  afzal  ekanligini  t u s h u n i b   y e tg a n la rid a n   s o ‘ng 
p a y d o   b o ‘ldi.  B u g u n g i   k u n d a   m e n e j e r   r i v o j l a n g a n   d e m o k r a t i k  
m a m la k a tla r d a   nufuzli  kasblardan  biri  h iso b la n a d i.
M e n e j m e n t   d e g a n d a .   o d a t d a   r a h b a r l i k   l a v o z i m i g a   r a s m a n  
tayinlangan shaxslaming ishigina tushuniladi.  Boshqarishga,  shuningdek, 
murabbiylik ishi h a m  taalluqli hisoblanadi.  M e n e jm e n t  (yoki  boshqarish)

---

m a v ju d   m i n im a l   i m k o n iv n tl n r d a n   m a k s im a l  n a tiia la rg a   e r is h is h
m a q s a d i d a   m u a v v a n   x o d i m   voki  g u ru h g a   t a ’sir  etish.  u l a r   b ila n  
h am korlik  qilish  iaravonidir.  T a ’lim  muassasasi  m en ejm en ti  h a q id a  
s o ‘z  yuritilganda,  0 ‘zbekiston  Respublikasining  «K adrlar  tayyorlash 
inilliy dasturi»ning 4.6-bandida so‘z yuritilayotgan jarayonning  mohiyati 
h aqida  batafsil  t o ‘xtalib  o ‘tilganligini  alohida  t a ’kidlash  zarur.  U shbu 
h ujjatda  qayd  etilishicha,  t a ’lim  muassasasi  m en ejm en tin in g   quyidagi 
vazifalari  k o 'rsa tib  berilgan:
7)  uzluksiz t a ’lim  tizimi  va  kadrlar tayyorlashning davlat  va  nodavlat 
t a ’lim  m uassasalarini  tarkibiy  ji h a t d a n   o ‘zgartirish  va  ularni  izchil 
rivojlantirish  davlat  y o ‘li  bilan  boshqarib  borilishi;
8
)  barcha darajadagi t a ’lim boshqaruv organlarining vakolat  doiralari 
« T a ’lim  t o ‘g ‘risida»gi  Q o n u n g a   m uvofiq  belgilanadi;
9)  t a ’lim ning  n o rm a tiv -h u q u q iy   bazasi  rivojlantiriladi;
10
)  m oliy a -x o 'jalik   faoliyatini  olib  borish  h a m d a   t a ’lim ja ra y o n in i 
tashkil  etishda  o ‘quv  yurtlarining  h u quqlari  kengayadi  va  mustaqilligi 
t a ’m inlanadi;
11)  t a ’lim   m u a s s a s a l a r i   0 ‘z b e k i s t o n   R e s p u b l i k a s i   V a z i r l a r  
M ah k a m a si  t o m o n id a n   belgilangan  tartibda attestatsiyadan  o ‘tkaziladi 
h a m d a   akkreditatsiyalanadi.  Akkreditatsiya  yakunlariga  k o ‘ra  t a ’lim 
sohasida  faoliyat  k o ‘rsatish  huquqi  beriladi;
12
)  muassis  tashkilotlarning,  m ahalliy  hokimiyat  organlarining, 
sa v d o -sa n o a t  d o iralarining,  j a m o a t  tashkilotlarining,  fo ndlarning  va 
h o m iy   vakillarni  o ‘z  ichiga  oluvchi  vasiylik  va  kuzatish  kengashlari 
tizimi  orqali t a ’lim  muassasalarining samarali, jam o at  boshqaruvi  tizimi 
joriy  etiladi.
B u n d a n   tash q ari,  o lim lar  t a ’lim  m e n ejm en tin in g   bir  q a t o r   o ‘ziga 
xos  xususiyatlarga  ega  ekanligini  h a m   t a ’kidlab  o ‘tishadi.  U la r orasida 
quyidagi  xususiyatlar  asosiy  hisoblanadi:
13)  t a ’lim   m e n e j m e n t i   « m a q s a d g a   m u v o f iq lik »   s o ‘zi  b i l a n  
a n iq lan a d ig a n   m a ’naviy  o ‘lchovga  ega;
14)  t a ’lim  m e n e jm e n ti  —  bu  fan  va  s a n ’at  (chunki  b u n d a   in so n lar 
o'rtasidagi  o ‘z a ro   m u n o s a b a tla r  katta  rol  o ‘ynaydi);
15)  m e n e jm e n t  m a z m u n id a   o ‘z  aksini  topadigan  shaxs,  davlat  va 
jam iyat  m a n fa a tla rin in g   o ‘zaro  dialektik  birligi;
16)  t a ’lim ni  bo sh q arish d a ja m o a tc h ilik n in g   faol  qatnashuvi.
Y uqoridagilardan  k o ‘rinib turibdiki,  endilikda t a ’lim tizimini  davlat
t o m o n i d a n   b o s h q a r is h d a n   d av lat-ja m o a tch ilik   boshqaruviga  o ‘tiladi.

---

D a v la t-jam o atch ilik  boshqaruvining  m aqsadi  —t a ’lim  m uassasalarining 
d o lz a rb   m asalalarini  davlat  va  ja m o a tc h ilik   h a m k o rlig id a   hal  qilish, 
o ‘q itu v c h ila r,  o ‘q u v c h ila r  h a m d a   o t a - o n a l a r g a   t a ’lim  d a s t i u i a r i n i ,  
tu rla rin i,  t a ’lim  m uassasalarini  t a n la s h d a   h u q u q   va  erkinlik  berishni 
k engaytirishdan  iborat.
T a ’lim   t i z i m i n i   d a v l a t  t o m o n i d a n   b o s h q a r i s h   0 ‘z b e k i s t o n  
R e sp u b lik a s in in g   « T a ’lim  t o ‘g ‘risida»gi  Q o n u n i n i n g   (1 9 9 7 -y il)  3- 
m oddasida,  y a ’ni t a ’lim  sohasida davlat  siyosatining asosiy tam oyillarida 
aks  etgan.  T a ’lim  so?asidagi  davlat  siyosatini  a m a lg a   oshirish  u c h u n  
r e s p u b lik am izd a  t a ’limni  bosh q arish n in g   d avlat  o rga nla ri  tu zilg an . 
0 ‘z b e k is t o n   R e s p u b l i k a s i n in g   « T a ’lim  t o ‘g ‘ risida»gi  Q o n u n i d a ,  
0
‘zbekistonda t a ’lim sohasini  boshqarish  respublika tasarrufidagi yuqori 
h u k u m a t  va  uning  boshqarish  organlari  h a m d a   m ahalliy  h u k u m a t   va 
u n in g   boshqarish  organlari  to m o n id a n   am alg a  oshirilishi  k o ‘rsatilgan.
X a lq   t a ’lim i  V azirligi,  Oliy  va  o ‘rta   m a x s u s   t a ’lim  V azirligi 
0 ‘zb e k isto n   R espublikasida  t a ’limni  b o s h q a r is h n i n g   davlat  y u q o ri 
organlari  hisoblanadi.  Vazirliklar  o'z in i  vakolatlik  doirasida:
17)  t a ’lim  sohasida  yagona  davlat  siyosatini  r o ‘yobga  ch iq a ra d i;  — 
t a ’lim  muassasalari  faoliyatini  m uvofiqlashtiradi  va  uslub  m asala la rida 
ularga  rahbarlik  qiladi;
18)  davlat  t a ’lim  standartlari,  m utaxassislarining  bilim  saviyasi  va 
kasbiy  tayyorgarligiga  boMgan  talablarning  bajarilishini  t a ’m inlaydi;
19)  o ‘qitishning i!g‘o r shakllari  va  yangi  pedagogik  texnologiyalarni, 
t a ’lim ning  texnik  va  axborot  vositalarini  o ‘quv ja ra y o n ig a  jo riy   e tad i, 
o ‘quv  va  o ‘quv-uslubiy  adabiyotlarni  yaratadi  va  n a s h r   etishni  tashkil 
qiladi;
20
)  t a ’lim  oluvchilarning  yakuniy  davlat  attestatsiyasi  va  davlat 
t a ’lim  m uassasalarida  eksternat  t o ‘g ‘risidagi  n iz o m la rin i  tasdiqlaydi;
21
)  davlat  oliy t a ’lim  m uassasasining  re k to rin i  ta yinlash  t o ‘g ‘risida 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  M a h k a m a sig a   takliflar  kiritadi;
22
)  pedagog  x o d im la m i  tayyorlash,  u l a rn in g   m alak a sin i  oshirish 
va  qayta  tayyorlashni  tashkil  etadi.
Xalq  t a ’limi  Vazirligining  m ahalliy  org a n la ri  q u y id ag ilar  sanaladi:
X alq  t a ’limi  vazirligining  mahalliy  o rg a n la rig a  xalq  t a ’limi  viloyat 
b o sh q arm a la ri,  shahar,  t u m a n   b o ‘limlari  kiradi.  X a lq   t a ’limi  b o ‘limlari 
m a h a l l i y   h o k i m l i k   t a s a r r u f i g a   k i r a d i   va  u n g a   b o ‘y s u n a d i .  
KpraqolpogMston  Respublikasi  Xalq  t a ’limi vazirligi,  xalq t a ’limi viloyat 
b o s h q a r m a l a r i ,   s h a h a r   va  t u m a n   b o ‘l i m l a r i   ik k i  t o m o n l a m a   —

---

0 ‘zbekiston  Respublikasi  Xalq  t a ’limi  vazirligiga  va  tegishli  ravishda 
K p ra q o lp o g ‘iston  Respublikasi  Vazirlar  kengashiga,  viloyat,  sh ah a r, 
t u m a n   hokimliklariga  b o ‘ysunadilar.
U la r  m aktab  faoliyati  yuzasidan  davlat  nazoratini  olib  boradi  va 
unin g   rivojini  t a ’m inlash  u c h u n   ko'm aklashadi.  U larning  vakolatiga 
m a k ta b   direktorlari  va  ularning  o ‘rinbosarlarini  tayinlash  h a m   kiradi.
M aktabni  boshqarish  ishiga  m aktab  inspeksiyasi,  y a ’ni,  vazirliklar 
va  xalq  t a ’limi  b o ‘lim larining  m aktab  inspektorlari  xizmati  y o rd a m  
beradi.  Ular  m a k ta b   faoliyatini  o ‘rganadi,  t a ’lim-tarbiya ja ra y o n in in g  
n a t i j a l a r i n i   ta h l i l  q ila d i,  ilg ‘o r   t a j r i b a l a r in i   a n iq la y d i  va  u l a r n i  
om m alash tirish   c h o ra -ta d b irla rin i  belgilaydi,  kam chiliklarni  aniqlab, 
ularni bartaraf etish y o ‘llarini  izlaydi,  maktab direktori va o ‘qituvchilarga 
y o rd a m   k o ‘rsatadi.
A ka dem ik  litsey va  k a s b - h u n a r kollejlariga tashkiliy,  o ‘quv-uslubiy 
va  ilmiy  rahbarlik  qilish,  davlat  t a ’lim  standartini  ishlab  chiqish  va 
joriy etish,  o ‘q u v - t a ’lim va kasb -h u n ar dasturlarini birlashtirish,  pedagog 
k a d rla r  bilan  t a ’m in lsh ,  ularni  tayyorlash  va  qayta  tayyorlash  Oliy  va 
o ‘rta  maxsus t a ’lim  Vazirligi  ( 0 ‘ita  maxsus kasb-hunar t a ’limi  Markazi), 
unin g   hud u d iy   b o sh q arm a la ri  to m o n id a n   ta rm o q   vazirliklari,  idoralar 
va  k o rx o n a la r  bilan  birgalikda  am alga  o shiriladi1.
T a ’lim  tiz im in i  ja m o a t c h i li k   asosida  boshqarish  o ‘q itu v c h ila r, 
o ‘quvchilar,  o t a - o n a l a r   va jam o a tc h ilik   vakillaridan  iborat  pedagogik 
Kengashning u m u m iy  o ‘rta t a ’lim  muassasasi faoliyatini samarali tashkil 
etishga  y o 'na ltirilgan  faoliyatidir.
Bir yilda b i r m a r t a  o ‘tkaziladigan  m aktab jamoasining konferensiyasi 
jam oatchilik boshqaruvining yuqori  organi  ?isoblanadi.  Konferensiyada 
m a k ta b   Kengashi,  unin g   raisi  saylanadi,  m aktabning  Ustavi  qabul 
q ilin a d i,  o ‘qitish  qaysi  tild a   olib  borilishi  a n iq la n a d i  va  h o k a z o . 
K o n fe re n siy a la r  o ra liq id a   o ‘z - o ‘zini  b o sh q arish n in g   yuqori  organi 
vazifasini  m aktab  kengashi  bajaradi.  M ak tab   kengashi  bir yilda 4  m arta 
chaqiriladi.
D a v la t  t a ’lim   m u a s s a s a la ri  b i la n   b ir  v a q td a   n o d a v la t  t a ’lim  
m u a ss a sa la rin in g   faoliyat  k o ‘rsatishi  h a m   t a ’limni  b o sh q a rish n in g  
jam oatch ilik   xarak terin i  ifodalaydi.

---