‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

21-chizm a.  Tarbiya  tam oyillari
Tarbiya qonuniyatlari. 
Ijtimoiy tarbiya  maqsadi  h a m d a  vazifalarini 
amalga  oshirish  uchun  tarbiya jarayonining  o ‘ziga  xos  qonuniyatlarini 
anglab  olish  muhim  ahamiyatga  ega.
Tarbiya jarayoni  o ‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  U ning  eng  m uhim  
xususiyati  aniq  maqsadga  vo‘naltirilganligidir.
Z am on av iy   talqinda  tarbiya  jarayoni  o ‘qituvchi  va  o ‘quvchilar 
o ‘rtasidagi  muayyan  maqsadga erishishga qaratilgan  samarali  hamkorlik 
dem akdir.  Zero,  tarbiya  jarayonida  o ‘qituvchi  va  o ‘q u v chilarning  
birgalikdagi faoliyatlari tashkil  etiladi,  boshqariladi  va  nazorat  qilinadi. 
Y agona  m aqsadga  erishish  y o ‘li  z a m o n a v iy   ta rb iy a   ja r a y o n in i n g  
maqsadini  tavsiflaydi.
Tarbiva iaravoni ko‘p qirrali  iaravon b o ‘lib,  u n da tarbiya  mohiyatini 
yoritishga xizmat qiluvchi  ichki va tashqi (subyektiv va obyektiv)  omillar 
k o ‘zga  tashlanadi.  Subyektiv  o m illa r  shaxsning  ichki  eh tiyojlari, 
qiziqishlari,  hayotiy munosabatlari  mazmunini anglashga yordam  bersa, 
obyektiv  omillar  shaxsning  hayot  kechirishi,  s hakllan ishi,  hayotiy

---

m u a m m o la rn i  ijobiy  hal  etish  u c h u n   sharoit  yaratadi.  Tarbiya 
faoliyatining  m azm uni,  yo‘nalishi  va  shakli  obyektiv  sharoitlar  bilan 
qanchalik  mutanosib  kelsa,  shaxsni  shakllantirish  borasida  shunday 
muvaffaqiyatga  erishiladi.  Tarbiya  jarayonining  tashkil  etilishi  va 
boshqarilishida  nafaqat 
0
‘qituvchi  faoliyati,  balki  o ‘quvchining  yosh 
va  psixologik shaxsiy xususiyatlari,  o ‘y-fikrlari,  hayotiy qarashlari  ham 
muhim  o ‘rin  tutadi.
Tarbiva  jarayonining  yana bir xususiyati  uning uzoq  muddat  davom 
etishidir.  Tarbiya natijalari tez sur’atda yoki yaqqol ko‘zga tashlanmaydi. 
0
‘zida  insoniy sifatlarni  namoyon  eta  olgan  shaxsni  tarbiyalab  voyaga 
yetkazishda  uzoq  muddatli  davr  talab  etiladi.  Shaxsning  muayyan 
vaqtning o ‘zida,  turli-tum an qarashlar mavjud sharoitda harakat  qilishi 
tarbiya  jaray on in i  murakkablashtiradi.  T a ’lim  muassasalarida  olib 
borilayotgan tarbiya shaxs ongi,  dunyoqarashini shakllantirishda  muhim 
o ‘rin  tutadi.  Binobarin,  yoshlik  yillarida  insonning  asab  tizimi  yuqori 
d a r a j a d a   t a ’s ir c h a n   h a m d a   b e q a r o r   b o ‘ladi.  Shu  bois  tarbiya 
muvaffaqiyati  ayni  o ‘quvchilik  yillarida  shaxsga  to ‘g‘ri  tarbiya  berish 
lozimligini  talab  etadi.
Tarbiva jarayonining yana bir xususiyati  uning uzluksizligi  sanaladi. 
T a ’lim  muassasasida  olib  borilayotgan  tarbiya  jarayoni  bu  o ‘qituvchi 
va o ‘quvchilarning birgalikdagi  uzluksiz,  tizimli  harakatlari jarayonidir. 
0
‘quvchilarda  ijobiy  sifatlarni  qaror  toptirishda  yagona  maqsad  sari 
y o ‘naltirilgan,  bir-birini  t o ‘ldiruvchi,  boyitib  boruvchi,  takomillash- 
tiruvchi  faoliyat  alohida  ahamiyat  kasb  etadi.  Shu  bois  oila,  t a ’lim 
muassasalari, jam oatchilik  hamkorligida  tashkil  etilayotgan  tarbiyaviy 
tadbirlarning  uzluksiz  o ‘tkazilishiga  erishish  maqsadga  muvofiqdir.
Bolani  tarbiyalashda maktab yetakchi o ‘rin  egallasa ham,  bolalarga 
uzluksiz  tarbiyaviy  t a ’sir  o ‘tkaza  olmaydi,  chunki,  bolalar  m a’lum 
muddatgina ta ’lim muassasasida, o ‘qituvchining tarbiyaviy ta ’siri ostida 
bo ‘lib,  qolgan vaqtining asosiy qismini oilada, ko‘chada, jam oat  orasida 
o ‘tkazadilar.  Kuzgi,  qishki,  bahorgi  va  ayniqsa,  yozgi  t a ’tillar  davrida 
o ‘quvchilar t a ’lim  muassasasi  o ‘qituvchisi  ta ’siridan  chetda  qoladilar. 
D e m a k ,  t a ’lim  muassasasida  bolalarni  tarbiyalash  vaqt  jihatidan 
c h e g a r a la n g a n   b o ‘lib,  sinfdan  va  m ak ta b d an   tash q a rid a   amalga 
oshiriladigan  tarbiyaviy  ishlardan  xoli  vaqtda  ular 
0
‘qituvchi  yoki 
tarbiyachining  t a ’siri  hamda  nazoratidan  uzoqlashadilar.
0
‘quvchilarga  nisbatan ta ’lim  muassasasining ta ’sirini susaytirmaslik 
m aq s a d id a   sin fd an ,  m ak ta b d an   tashqarida  va  t a ’til  davrida  ham

---

tarbiyaviy  ishlarni  tashkil  etishga  alohida  e ’tibor  beriladi.  Ana  shu 
maqsadda  bir qator tarbiyaviy  ishlar  olib  boriladi.
Ayni vaqtida,  respublikada,  o'quvchilarning t a ’lim  muassasalaridan 
uzoqlashtirmaslik  maqsadida  q o ‘shimcha  t a ’lim  muassasalari  faoliyat 
olib bormoqda.  Qo'shimcha t a ’lim  muassasalarida  o ‘quvchilar xususiy 
fanlar hamda xorijiy tillami  mukammal o ‘zlashtirishlari, texnik va badiiy 
y o‘nalishlar  bo'yicha  bilim  olishlari,  amaliy  faoliyat  k o ‘nikm a  va 
malakalariga ega bo‘lishlari mumkin.  Q o ‘shimcha ta ’lim  muassasalarida 
tashkil  etilayotgan  turli  y o ‘nalish  va  mavzulardagi  uchravshuvlar, 
ko‘rgazmalar,  ko‘riklar, suhbatlar o ‘quvchilarning tafakkurini boyitishda, 
ularda  mustahkam  xarakter va  irodani  tarkib  toptirishda  m uhim   o ‘rin 
tutmoqda.
Tarbiva  jarayonining  yana  bir  xususiyati  —  bu  uning  vaxlit  holda 
tizimli tashkil etilishidir. Yaxlitlik shundan  iboratki, tarbiya jarayonining 
maqsadi,  mazmuni va metodlarini birligi shaxsni shakllantirish g‘oyasini 
amalga oshirish  uchun xizmat  qiladi.  Bizga  m a ’lumki,  shaxs  m a ’naviy- 
axloqiy sifatlarni  navbatma-navbat  emas,  balki  yaxlit  tarzda o ‘zlashtira 
boradi,  shu  bois  pedagogik  t a ’sir  ham   yaxlitlik,  tizimlilik  xarakteriga 
ega  b o ‘lishi  lozim.
Tarbiya jarayonining yaxlitlik,  tizimlilik xususiyati bir q a to r m uhim  
pedagogik  talablarga  amal  qilish,  o ‘qituvchi  va  o ‘quvchilar  o ‘rtasidagi 
hamkorlikni  qaror toptirishni  talab  etadi.
Tarbiyaning  yana  bir xususiyati  shundan  iboratki,  bu jarayon  ikki 
tom onlam a aloqa  xususivatiga ega boMib,  unda  bolaning o ‘zi  ham   faol 
ishtirok  etadi.
Ikki  to m onlam a   aloqa  ikki  y o 'n a lish d a ,  y a ’ni,  o ‘qitu v c h in in g  
o ‘quvchiga  ko‘rsatadigan  t a ’siri  ( to ‘g‘ri  aloqa)  h a m d a   o ‘quvchining 
o ‘qituvchiga  nisbatan munosabati  (teskari aloqa)  tarzida tashkil  etiladi.
Tarbiyaning  pedagogik  texnologiya  nazariyasi  g ‘oyasiga  muvofiq, 
endilikda o ‘quvchi tarbiya jarayonining obyektigina b o ‘lib qolm asdan, 
subyekti  sifatida  ham   faoliyat  k o ‘rsatadi.  Shuning  u c h u n   o ‘qituvchi 
o'quvchining  ichki  imkoniyatlari,  unga  nisbatan  b o ‘layotgan  tashqi 
t a ’sirlar va  axborot  manbalarini  inobatga  olishi  zarur.  Agarda  m azkur 
talab  unutilsa,  shaxsni  tarbiyalash  qiyinlashadi  yoki  b a rc h a   urinishlar 
samarasiz  yakun  topadi.  M ana  sh undan  tarbiya jara y o n in in g   yana  bir 
xususiyati  — tarbiyada  qaram a-qarshilikning  mavjudligi  kelib  chiqadi. 
Ushbu qaram a-qarshiliklaro‘quvchilarga o ‘z tu shunchalariga  muvofiq 
paydo boMgan dastlabki sifatlar o ‘rtasida yoki o ‘quvchilaiga q o ‘yiladigan

---

talablar  bilan  ularni  bajarish  imkoniyatlari  o ‘rtasidagi  ziddiyatlarning 
kelib  chiqishi  uchun  zamin  yaratadi.
U n d a n   tashqari  bu  qarama-qarshiliklar  ko‘pincha  bolaning  ongi 
b ila n   x u lq i  b ir-b iriga   m u v o fiq   b o ‘lm a slig id a n ,  o ‘q itu v c h i  va 
tarbiyachilarning  o'quvchilar  yosh,  psixologik,  fiziologik  xususiyatlari 
(fe’l-atvori,  xarakteri,  qiziqishlari,  jismoniy,  ruhiy  hamda  fiziologik 
jihatdan  sog‘lomligi)ni  yaxshi  bilmasliklari  oqibatida  kelib  chiqadi.
Dem ak,  tarbiya  jarayoni  o ‘zida  quyidagi  xususiyatlarni  namoyon 
etadi: