‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

14-chizma.  Og'zaki  bayon  qilish  metodlarining  turlari
O g ‘zaki  m a s h q lardan  t a ’lim  ja ra y o n id a   keng  foydalaniladi.  U la r 
o ‘q u v c h ila rn in g   u m u m iy   m adan iy a ti,  m antiqiy  fikrlashi  h a m d a   bilish
1 С ай и д ах м ед о в  H .C .  С и стем а м етодов об у ч ен и я  учащ ихся  м ех а н и зи р о в ан н о м у  труду 
в  х л о п к о в о д с т в е .  А в т о р еф .  д и сс.  ...  к а н д .п ед .н а у к .  —  М о с к в а,  1983,  -  с.  18.

---

q o b i l iy a ti n i   riv o jl a n t ir i s h   b i la n   b o g ‘liq d ir .  S h u n i n g d e k ,   o g ‘z a k i 
m ashqlarning  n u tq   boyligini  oshirish  va  xorijiy  tillarni  o ‘rganishdagi 
ah a m iy a ti  beqiyos.
Hikova  —  o 'q itu v c h i  t o m o n i d a n   m avzuga  oid  dalil,  h o d i s a   va 
v oqealarning  yaxlit  yoki  qism larga  b o 'lib ,  tasviriy  vositalar y o r d a m i d a  
obrazli  tasvirlash  yo'li  bilan  ixcham ,  qisqa  va  izchil  bay o n   qilinishi. 
M e t o d n i n g   sam arasi  k o 'p   j i h a t d a n   o 'q it u v c h i n i n g   n u q t  m a h o r a t i ,  
so'zlarni  o 'z  o 'r n id a ,  ifodali bayon  qilishi,  s huningdek,  o 'q u v c h ila r n in g  
yoshi,  rivojlanish  darajasini  inobatga olgan  h o ld a yondashuviga bog'liq. 
Shu  bois hikoya  m az m u n i o 'q u v c h ilarn in g  mavjud bilimlariga tayanishi, 
ularni  kengaytirishga x izm at  qilishi  zarur.  H iko y an in g  a x b o r o tla r bilan 
boyitilishi  m aqsadga  m uvofiqdir.
Hikoya  qilinayotgan  m ateria ln i  s am aralash   maxsus  reja  aso sid a  
am alg a  oshiriladi.  O 'q itu v c h i  h a r  bir  d a r sd a   unin g   m a q s a d in i  a n iq  
belgilab  oladi,  undagi  asosiy  tu s h u n c h a la r g a   a lo h id a   u r g 'u   berishga 
e ’ti b o r n i   q a r a ta d i.  H ik o y a  qisq a  ( 5 —10  d a q i q a ) ,   sh u   b i la n   b irg a 
o 'q u v c h ila r d a   his-hayajon  va  m avzuga  nisb atan   qiziqishni  u y g 'o tish i 
kerak.  Bu  holat  hikoyani  b o sh q a  t a ’lim  m e to d la ri  (xususan,  n a m o y i s h  
yoki  m u am m o li  bayon  etish  va  h o k az o la r)  bilan  birga  s o lish tirg a n d a  
ro 'y   berishi  m um kin.
Suhbat  — savol  va jav o b  shaklidagi  dialogik t a ’lim  m e to d i  b o 'l ib ,   u 
fanga  q a d im d a n   m a ’lum ,  x a tto   u n d a n   o 'z   faoliyatida  S u q ro t  h a m  
m o h iro n a  foydalangan.  Suhbat  t a ’lim ja ra y o n id a   k o 'p  funksiyalar (aqliy 
fik rla sh ,  h o zirja v o b lik ,  m u l o q o t   m a d a n i y a t i   va  b o s h q a   s i f a t l a r n i  
shakllantiradi)  bajaradi,  a m m o   asosiysi  o 'q u v c h id a   faollikni  y u z a g a  
keltiradi.  Suhbat  o 'q itu v c h i  fikriga  m os  h arakat  qilish,  n a tija d a   yangi 
bilim larni  b o s q ic h m a -b o s q ic h   egallashga  im k o n   beradi.
Suhbat  —  faoliyatni  endigina boshlagan  o 'q itu v c h i  u c h u n   m u r a k k a b  
t a ’lim  m etodi  hisoblanadi,  b in o b a rin ,  savollarni  tayyorlash,  u la r n i n g  
ketm a-ketligini  t a ’minlash  k o 'p   vaqt  talab   etadi,  un i  tashkil  e t i s h d a  
esa b archa o'quvchilarning d iq qatini jalb etish talab qilinadi.  O 'q i t u v c h i  
o d d iy   savollar  berishi,  o 'q u v c h ila r g a   u la r  yuza sid a n   batafsil  o 'y l a s h  
u c h u n   vaqt  ajratishi,  o 'q u v c h il a r n i n g   j a v o b la r in i  esa  d i q q a t   b ila n  
tinglashi,  zarur  o 'r in la r d a   u larni  sh arh la sh i  lozim.  S h u   bois  s u h b a t d a  
bilish  deduktiv yoki  induktiv y o 'l  bilan  a m a lg a  oshadi.  D e d u k tiv  s u h b a t 
o 'q u v c h i l a r g a   o l d i n d a n   m a ’lu m   b o 'l g a n   q o i d a l a r ,   t u s h u n c h a l a r ,  
hodisalar, jara yonlar asosida tashkil  etilib,  o 'q u v c h il a r  tahlil  y o r d a m id a  
xususiy  xulosalarga  keladilar.  S u h b a t n i n g   in d uktiv  s h ak lid a  a l o h i d a

---

dalillar,  t u sh u n c h a la rn in g   tahlil  asosida  u m u m iy   xulosaga  kelinadi.
S u h b at  k o ‘p ro q   o ‘q u vchilarni  yangi  b ilim lar  bilan  ta n ishtirish, 
bilim larni  tizimlashtirish  va  m ustahkam lash,  naz o ratn i  tashkil  etish 
h a m d a   o ‘zlashtirilgan  bilim larni tashxislashda  ijobiy  natijalarni  beradi. 
S uhbat  turli  k o ‘rinishlarda,  y a ’ni,  kirish.  vakuniv.  individual  va  guruhli 
suhbat  tarzida  tashkil  etiladi.
Kirish  suhbati  o ‘quv  ishlarining boshida tashkil  etiladi.  U ni  tashkil 
etishdan  ko'zlangan  maqsad  hal etilishi zarurboMgan  ishlar m ohiyatining 
o ‘quvchilar to m o n id a n   anglab yetilganligini tekshirib  ko‘rishdan  iborat. 
B u n d a y   s u h b a t l a r   o ‘q u v c h i l a r n i n g   o ‘q u v   s a l o h i y a t i n i   a n i q l a s h ,  
l o y i h a l a s h t i r i s h   i s h l a r i n i   t a s h k i l  e tis h   h a m d a   y a n g i  b i l i m l a r n i  
o ‘zlashtirishga  kirishish  oldidan  uyushtiriladi.
Y a k u n iv   s u h b a t  o ‘q u v c h i l a r   t o m o n i d a n   eg a lla n g a n   b ilim la r n i 
um u m la sh tirish   va  tizimlashtirish  m aqsadida  am alga  oshiriladi.
Katexisizm  (a isa a   bavonli)  suhbat  —  o ‘quvchilarning  b o sh la n g ‘ich 
bilim  darajasi  h a m d a  ularning yangi  o ‘quv  m etodikasini  o ‘zlashtirishga 
tayyorgarligini  aniqlash  u c h u n   tajribali  o ‘qituvchilar  to m o n id a n   dars 
avvalida  y o h u d   o ‘rganilgan  m aterialni  m u stah k am lash   u c h u n   dars 
so'n g g id a  q o ‘llaniladi.
Evristik  s u h b a t   yangi  b ilim la rn i  m u a m m o li   t a r z d a   egallashga 
y o ‘naltiriladi.  B un d a  savollar shu n d ay  ketm a-k etlik d a berilishi  zarurki, 
n a tija d a   ularga  «ha»  yoki  «yo‘q»  tarzidagi  ja v o b la rn i  olish  em as, 
a k sin ch a ,  o 'q u v c h ila r n i  m ustaqil  fikrlash,  ularda  faollikning  yuzaga 
kelishini t a ’m inlash,  ularni tahlil qilishga undash,  dalillami  ilgari surishga 
erishish  im koniyati  yaratilsin.
D e m a k ,  evristik suhbat jara yonida o ‘quvchilar bilimlarni  o ‘zlarining 
tirish q o q lik la ri  va  m u staq il  fikr  yuritish  layoqatiga  egaliklari  bois 
o ‘zlashtira  olsinlar.
Tushuntirish  o ‘quv materiali  m azm unini  isbot, tahlil,  u m u m la sh m a , 
t a q q o s l a s h   a so s id a   b a y o n   qilishdir.  Bu  m e t o d   hikoyaga  n isb a ta n  
b irm u n c h a   keng q o ‘llaniladi.  U n d a n  odatda,  nazariy materiallar h am d a 
m urakkab  m asalalam i o ‘iganishda foydalaniladi.  Tushuntirish jarayonida 
o ‘quv  m ateria lin in g   bir q a d a r  qiyin  unsurlari  k o ‘zga  tashlanadi  va  shu 
asosda  m ateria ln in g   m ohiyati  o chib  beriladi.  T ushuntirish  sam arasi 
k o ‘p  h o l l a r d a   o ‘q i t u v c h i n i n g   k o ‘rg a z m a li  v o s i t a l a r d a n   o q i l o n a  
foydalanishiga  b o g ‘liq  boMadi.
M a ’ruza  —  yirik  hajm dagi  o ‘quv  materialini  og'zaki  bayon  qilish 
m e to d i  san a lib ,  u n in g   o ‘ziga  xos  xususiyatlari  quyidagilardan  iborat:

---

q a t ’iy  m antiqiy  ketm a-k etlik ,  u z a tilayotgan  axborotlarning  k o ‘pligi, 
bilim lar bayonining tizimliligi.  M aktab  m a ’ruzasi  m azm u n in i  m u ra k k a b  
tiz im la r,  hodisalar,  obyektlar,  ja r a y o n l a r ,   u larn in g   sa b a b li-o q ib a tli 
bog‘lanishlari,  q o n u n  va qoidalar tashkil  etadi.  Shu  bois m a ’ruza  m a k ta b  
s h a r o itid a   yuq o ri  sin flard a g in a  q o ‘llaniladi.  C h u n k i   u  b u t u n   d a r s  
jara yonini  q a m ra b   olishi  m u m k in .  M a ’ruza  m etodi  tu s h u n tir is h   va 
su h b atn in g  asta-sekin  kengayib bo rish id an   vujudga  keladi va bir v a q td a  
o'q u v c h ila rn i  q isq ach a  yozib  olish  (ko n sp e k tlash )g a  o ‘rgata  b o ra d i.
M a k t a b   m a ’ru z a s in in g   s a m a r a d o r l i g i n i   t a ’m i n la s h   s h a r t l a r i 1 
quyidagilardan  iborat:
—  o ‘qituvchi  t o m o n id a n   eng  m aq b u l  m a ’ruza  rejasining  tuzilishi;
—  rejadan o ‘quvchilarni  x a b a rd o r etish,  ularni  m a ’ruza  m a vzusining 
m aqsadi  va  vazifalari  bilan  tanishtirish;
—  rejada aks etgan  barcha b andlarning  mantiqiylik va k e tm a -k e tlik d a  
bayon  etilishi;
—  rejaning  h a r   bir  b a n d i  y o ritilg a c h ,  u la r  y u z a sid a n   q i s q a c h a  
u m u m la s h m a   asosida  xulosalanishi;
—  m a ’ruzaning  bir  q ism idan  ikkinchisiga  o ‘tishda  ular  o ‘rtasidagi 
m an tiq iy   aloqalarning  o ‘rnatilishini  t a ’minlash;
—  bayon  qilishning  m u a m m o li  va  e m o ts io n a l  xususiyat  kasb  etishi;
—  jonli  til,  o ‘z  vaqtida  m isollar,  an iq   dalillar  va  q iy o s la sh la rd a n  
foydalanish;
— auditoriya,  m u lo q o t ja ra y o n i,  s h u n in g d e k ,  o ‘q u v c h ila rn in g   a qliy 
faoliyatlarini  m ohirlik  bilan  boshqarish;
—  m a ’ruzaning  m u h im  jih a tla rin i  t  irli  t o m o n d a n   o chib  berilishi;
—  m a ’ruzaning  asosiy  qism larini  o ‘q u v c h ila r  t o m o n id a n   q a y d   e tib  
(yozib)  borilishiga  im kon  b eradigan  h o la td a   bay o n   qilinish  tezligi;
—  za ru r  (yozib  olinadigan)  o 'r in l a r n i   o ld in d a n   ajratib  q o ‘yish;
—  o'rganilayotgan  holatlarni  yozib  olish  asosida,  q abul  qilish  va 
ularning  mohiyatini aniqlashtirish  m a q sa d id a   k o ‘rg azm alar (n a m o y is h , 
illyustratsiya,  videofilm  va  b o s h q a la r )d a n   foydalanish;
— alohida  holatlarni  c h u q u r  m u h o k a m a  qilishda  m a ’ruzani se m in a r, 
am a liy   m ashg‘ulotlar  bilan  uyg‘unlashtirish.
T a ’lim sifati va sam aradorligini  t a ’m in la sh d a   k o ‘rgazmali  m e t o d l a r  
h a m   alohida  aha m iya tga  ega.
П о д л а с ы й   И .П .  П ед аго ги ка.  Н о в ы й   к у р с.  К н .  1.  —  М о с к в а,  В л ад о с,  2002.  -  с.  491.

---

/5-