‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

' j  
T a ’lim  m azm unini  belgilovchi  m e ’yoriy  hujjatlar.  Ilmiy  pedagogik 
adabiyotlarda t a ’lim  mazmunini shakllantirishning quyidagi  uch  bosqichi 
k o ‘rsatiladi:
1)  u m u m iy   nazariy  bosqich;
2)  o ‘quv  bosqichi;
3)  o ‘q u v   m a t e r i a l i n i   o 'z l a s h t i r i s h   b o s q i c h i ,   y a ’n i,  t a ’lim 
m a z m u n in in g   o ‘quv  rejasi,  o ‘quv  dasturi  va  darsliklar  kabi  m e ’yoriy 
hujjatlarda  o ‘z  ifodasini  topishi.
U m u m iy   o ‘rta,  o ‘rta  maxsus,  k as b -h u n a r  t a ’limi  m azm u n i  davlat 
t a ’lim  s ta n d a rd ,  o ‘quv  rejalari  m a z m u n id a   nam oyon  b o ‘ladi.  0 ‘quv 
rejalari quyidagilardan  iborat:  tayanch.  namunaviv va maktab o ‘a u v  reiasi.
U m u m iy  o ‘rta  h a m d a  o ‘rta  maxsus,  kasb-hunar t a ’limi  muassasalari 
(a kadem ik  litsey  va  k a sb - h u n a r  kollejlari)  uch u n   tavanch  o ‘quv  reiasi 
davlat  t a ’lim  s ta n d a rtin in g  tashkiliy qismi  hisoblangan  asosiy  m e ’yoriy 
hujjat  boMib,  u  n a m u n av iy   va  am aliy   o ‘quv  rejalarini  ishlab  chiqish 
u c h u n   asos  b o 'li b   xizmat  qiladi.  T a y a n c h   o ‘quv  rejasi  davlat  t a ’lim 
s ta n d a rti  ta rk ib iy   qism i  sifatida  0 ‘zbekiston  Respublikasi  V azirlar 
M ah k a m a si  t o m o n i d a n   tasdiqlanadi.
M ak tab ,  a k a d e m ik   litsey  va  k a s b - h u n a r   kollejlarining  n a m u n av iv  
o ‘quv  reialari  ta y a n c h   o ‘quv  rejasi  asosida  tuziladi  va  0 ‘zbekiston 
Respublikasi  X alq t a ’limi  h am d a  Oliy va o ‘rta  maxsus t a ’lim vazirliklari 
t o m o n id a n   tasd iq lan ad i.  Bu  reja  u zo q   m u ddatga  m o ‘ljallab tuziladi  va 
uning  asosida  m avjud  sharoitlarni  hisobga  olib  ishchi  o ‘a u v   reialari 
ishlab  chiqiladi.
Q ‘q u v   reiasi  —  m e ’yoriy  hujjat  hisoblanib  ( t a ’lim  m uassasasi 
sertifikati)  quyidagilarni  belgilaydi:
—  o ‘quv  yili,  c h o r a k   (se m e str)lar  va  t a ’tillarning  davomiyligi;
—  ushbu  t a ’lim  m uassasasida  o ‘rganiladigan  o ‘quv  fanlari  tartibi;
—  o ‘qish  yillari  b o ‘yicha  fanlarni  taqsiinlash;
—  h a r  b ir  fan  b o ‘yicha  yaxlit  t a ’lim  davri  va  h ar  bir  s in f  (kurs)da 
fanlarni  o ‘rg anishga  ajratilgan  s o a tla r  hajmi;
—  h a r  bir  fanni  o ‘rganishga  ajratilgan  haftalik  soatlar  hajm i;
—  p r a k tik u m la r,  ishlab  chiqarish  va  pedagogik  am aliy o tlar  ham d a 
shu  kabilarn in g   davomiyligi.
0 ‘q u v   re ja s id a ,   y a n a   s h u n i n g d e k ,   a n iq   b ir  o ‘quv  m u assasa si 
xususiyatlarini  aks  ettiruvchi,  o ‘quvchilarning  erkin  tanlovi  b o ‘yicha 
fakultativ  va  m ajburiy  m a s h g ‘u lo tla r  aks  ettiriladi.
Q ‘quv  d a stu ri  —  m uayyan  o ‘quv  fani  b o ‘yicha  bilim,  k o ‘nik m a   va

---

m a l a k a la r   m a z m u n i,  u m u m iy   vaqtni  m u h i m   bilim larni  o ‘rganilishi 
b o ‘yich a  taqsim lash,  m a v z u la m in g   k e tm a -k e tlig in i  belgilash  h a m d a  
u l a rn in g   o ‘rganilish  darajasini  yorituvchi  m e ’yoriy  hujjat.
D a stu rd a  o ‘quv  m aterialining t a ’lim n in g   h a r  b ir yili  va  h a r  b ir sinf, 
k u r s   b o ‘y ic h a   t a q s i m la n i s h i   tu z il is h i  a s o s la b   b erilg a n .  D a s t u r d a  
k o ‘rsatilgan  bilim,  malaka  va  k o ‘n ik m a la rn i  o 'q u v c h il a r   t o m o n i d a n  
t o ‘la  o ‘zlashtirilishi  o'qitish  ja ra y o n i  m uvaffaqiyatliligi  va  sam araliligi 
m e z o n la rid a n   biri  hisoblanadi.
0 ‘quv  dasturlari  n am unaviv.  ishchi  va  m ualliflik  boMishi  m u m k in .
N a m u n a v iv  
o
‘
q u v
 
dasturi  u  yoki  bu  t a ’lim  sohasiga  nisbatan  davlat 
t a ’lim  standartlari  talablari  asosida  ishlab  chiqiladi.  0 ‘quv  dastu rlari 
q u y idagilarda n  iborat  bo'ladi:
—  ushbu  fanni  o ‘rganish  m a q s a d la ri,  o ‘q u v c h ila r n in g   bilim   va 
malakalariga asosiy talablar,  o ‘qitish tavsiya etiladigan  shakl  va  m etodlari 
haq id ag i  tushuntirish  xati;
—  o ‘rganilayotgan  m a te ria ln in g   te m a tik   m a z m u n i ;
—  kursning  alohida  savollarini  o ‘rganishga 
0
‘q ituvchi  sarflaydigan 
ta x m in iy   soatlari  hajmi;
—  duny o q arash n i  shakllan tiru v ch i  asosiy  savollari  r o ‘yxati;
—  fanlararo  va  kurslararo  b o g ‘liqlikni  a m a lg a   oshirish  b o ‘y ic h a  
k o ‘rsat malar;
—  o ‘quv  uskunalari  va  k o ‘rgazm ali  qoM lan m alar  r o ‘yxati;
—  tavsiya  etiladigan  adabiyotlar.
N am unaviy o ‘quv dasturlari  Xalq  t a ’limi  h a m d a   Oliy va o ‘rta  maxsus 
t a ’lim  vazirliklari  t o m o n id a n   t a s d iq la n a d i,  t a v s iy a n o m a   xususiyatiga 
ega  boMadi.  N a m u n a v iy   d a s t u r   a s o s id a   m a k t a b ,   a k a d e m i k   litsey 
pedagogik  kengashi  t o m o n id a n   ishchi  o ‘a u v   dastu rlari  ishlab  c h iq ila d i 
va  tasdiqlanadi.  N a m u n a v iy   d a s t u r d a n   farqli  ra vishda  ishchi  d a s t u r d a  
r e g i o n a l   k o m p o n e n t i   t a ’r i f l a n a d i ,   o ‘q u v   j a r a y o n i n i   m e t o d i k ,  
informatsion,  texnik ta ’minlash  im koniyati,  o ‘q u v c hilam ing tayyorgarligi 
darajasi  hisobga  olinadi.
Mualliflik o ‘quv dasturlari  davlat  sta n d a rti  talablarini  hisobga  o lgan 
h o ld a   o ‘quv  fanini  qurilishi  b o s h q a c h a   m a n t i q i d a n   iborat  boMishi,  u 
yoki b u   nazariyalarni o ‘rganishga  mualliflik y ondashuvi,  o ‘iganilayotgan 
h o d isa va jarayonlarga  nisbatan  m ualliflik  n u q ta y i  n a z a rin i  aks  ettirishi 
l o z im .  B u n d a y   d a s t u r l a r   u s h b u   fan  s o h a s i d a   p e d a g o g ,   p s i x o l o g ,  
m etodistlarning tashqi  retsenziyalariga  ega  boMishi  k erak va  u lar m a v ju d  
boMganida  m aktab,  a k a d e m ik   litsey  h a m d a   k a s b - h u n a r   ko llejla rin in g

---

Pedagogik  Kengashi  tom onida n tasdiqlanadi.  Mualliflik o ‘quv dasturlari 
0
‘quvchilarning  erkin  tanlovi  b o ‘yicha  (m ajburiy  va  fakultativ)  kurslar 
tashkil  etishda  keng  foydalaniladi.
Q ‘auv  fani  t a ’lim  muassasalarida 
0
‘quvchilarning  yosh,  idrok  etish 
im koniyatlariga  m uvofiq  ularga  m uay y an   fan  sohasi  b o ‘yicha  u m u m iy  
yoki  m u t a x a s s i s l ik   b i lim la r in i  b e r is h ,   k o ‘n ik m a   va  m a l a k a l a r n i  
shakl la nt irish n i  t a ’minlovchi  m anbadir.
0 ‘quv  fa n in in g   m az m u n i  h ar  bir  pedagog  to m o n id a n   ixtiyoriy 
belgilanmaydi,  balki  ijtimoiy hodisa sifatida t a ’limning tarixiy  rivojlanishi 
d av o m id a  ishlab  chiqiladi.  0 ‘rta  m aktab,  akadem ik  litsey  va  kasb- 
h u n a r   kolleji  o 'q u v   fanlarini  ilmiy  bilim ning  u m u m iy   tuzilishiga  mos 
ravishda  shakllantirish  kerak  deb  hisoblovchi  nuqtayi  nazar  en g   keng 
tarqalgan  va  ta n   olingan  hisoblanadi.
T a ’lim   m a z m u n i   va  o ‘q u v   d a s t u r l a r i   o ‘q u v   a d a b i y o t l a r i d a  
lo y i h a l a s h t i r i la d i .  B u n d a y   a d a b iy o t l a r   sirasiga  d arsiiklar  va  o ‘quv 
aoMlanmalari  k ira d i.
0 ‘quv  ad a biyotlari  orasida  darslik  alohida  o ‘rin  tutadi.  Darslik 
m uayyan  o ‘quv  fani  b o 'yicha t a ’lim  m aqsadi,  o ‘quv dasturi  va  didaktik 
talablarga  muvofiq  belgilangan  ilmiy bilimlari t o ‘g‘risidagi  m a ’lum otlam i 
beruvchi  m a n b a   b o 'lib,  u  m a z m u n i  va  tuzilishiga  k o ‘ra  fan  b o ‘yicha 
yaratilgan  o ‘quv  dasturiga  m os  keladi.  N a m u n a v iy   o ‘quv  dasturlari 
asosida y aratilgan  darsliklar  m aqsadga  muvofiq  holda  R espublika  Xalq 
t a ’limi,  Oliy  va  o ‘rta  maxsus  t a ’lim  vazirliklari  t o m o n i d a n   b archa 
m ak tab lar,  a k a d e m ik   litseylar  va  k a s b - h u n a r  kollejlari  u c h u n   tavsiya 
etiladi.  G ‘oyaviy va  m etodik j ih a td a n   m ukam m al  boMgan  darslik t a ’lim 
m azm u n ig a  q o ‘yiladigan  barcha talablarga javob bera olishi, 
0
‘quvchilar 
u c h u n   qiziqarli,  iloji  boricha  qisqa,  tushunarli,  k o ‘rgazmalilik  nuqtayi 
n a z a rid a n   estetik  xususiyatga  ega  boMishi  kerak.
D arslik  bir  v a q tn in g   o ‘zida  h a m   barqaror,  ham   q ulay  tarkibiy 
tu z ilm a g a   ega  boMishi  kerak.  Darslik  barqarorligiga  k o ‘ra  m u s t a h k a m  
asosga  ega,  mobilligiga  k o ‘ra  ega  asosiy tuzilmaga  dahl  e tm a g a n   holda 
yangi  bilim larn i  tezlikda  kiritish  im koniyatini  nam o y o n   etadi.  Ularga 
q o ‘yiladigan  ta la b la r t u r li-tu m a n   va  qaram a-q a rsh i  boMib,  m u k a m m a l  
d a rslik la rn in g   yetishm ovchiligi  d o i m o   his  etiladi.  Iqtisodiy  rivojlang;pi 
m a m l a k a t la r d a   m u q o b il,  parallel  darsliklar  nashr  etiladi,  sh u   sababli 
o ‘q itu v c h ila r va  o ‘q u vchilar  ular o ra sid a n   eng  yaxshilarini  t a n l a b   olish 
im k o n  iy at iga  ega la r.
D arslik  o ‘q u v c h ila rn in g   t a ’lim  jara y o n id a,  ongli  ravishda  va  faol

---

ishtirok  etishlari,  o ‘quv  m aterialini  t o ‘la  o'zlashtirishlarini  t a ’m inlashi 
k erak .  A n a   shu  m a s a la la rn i  hal  etish  yoMida  d a r s lik la r  q u y id a g i 
vazifalarni  bajaradi:
1)  m o tiv a ts io n   vazifa  —  bu  vazifa  o ‘q u v c h ila r n i  u sh b u   f a n n i  
o 'r g a n i s h g a   y o 'n a l t i r a d i g a n ,   u l a r d a   ishga  p o z itiv   m u n o s a b a t i   va 
qiziqishini  shakllantiruvehi  ra g'bat  (sabab)larni  hosil  qilishdan  iborat;
2)  axborot  vazifasi  o 'q u v c h ila rg a   a x b orotla rni  yetkazish,  sam arali 
usu llar  yo rd a m id a  ularning  bilim iari  hajm ini  kengaytirishga  im k o n  
beradi;
3)  n az orat-tuza tish  (m ashq  qilish')  vazifasi  —  t a ’lim jara y o n i,  u n in g  
natijalarini  tekshirish,  o'q u v c h ilard a o ‘zini  baholash  va tuzatish  layoqati 
h a m d a   z a ru r  boMgan  koMiikma,  m a la k a la rn i  s h a k lla n tirish   u c h u n  
o 'rg a n is h   mashqlarini  tavsiya  ctishni  n a z a rd a   tutadi.
4)  muvofiqlashtirish  vazifasi  m aterial  ustida  ishlash  j a r a y o n i d a  
t a ’limning boshqa vositalari  (xaritalar,  ko'rgazmali  materiallar,  diapozitiv 
va  b oshqalar)ni jalb  etish ni  ifodalaydi;
5)  rivoilantiruvchi  —  tarbivalovchi  vazifasi  darslik  m a z m u n in in g  
o ‘quvchilarga  m a ’naviy-axloqiy t a ’sir k o ‘rsatishi,  kitoblar bilan  ishlash 
ja ra y o n id a   ulardan  m e hnatse varlik,  faol  fikrlash,  ijodiy  qobiliyat  kabi 
sifatlarni  shakllantirishdan  iborat;
6)  o ‘qitish  vazifasi  darslik bilan  ishlashda  mustaqil  bilim  olish  u c h u n  
z a r u r   boMgan  konspekt  y o z ish ,  u m u m la s h ti r i s h ,   asosiysini  a jra tib  
k o 'r s a t i s h ,   m a n t iq iy   eslab  q o li s h   kabi  m a l a k a 'V a   k o 'n i k m a l a r n i  
rivojlantirishga  yordam   berishida  k o ‘zga  tashlanadi.
T a ’lim  m azm u n i  o 'q u v   m ateria li  darajasida  darsliklar  bilan  bir 
q a to rd a   turli  xil  o 'q u v  qoM lanm alari:  adabiyot  va tarix  xrestom atiyalari, 
s p r a v o c h n i k l a r ,   m a t e m a t i k a ,   f iz ik a ,  x i m iy a   b o ' y i c h a   m a s a l a l a r  
to 'p la m la ri, georafiya,  biologiya  b o 'y ic h a  atlaslar,  til  b o 'y ic h a   m a s h q la r 
t o ' p l a m l a r i   va  b o s h q a l a r d a   o c h i b   b e r ila d i.  O 'q u v   q o 'l l a n m a l a r i  
darslikning b a ’zi tom o n la rin i  kengaytiradi  va  aniq  m asalalarni  hal  etish 
m aqsadiga  ega  bo'ladi  (axborot,  m a s h q   qilish,  tekshirish).