‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

8-chizma.  Metodik  usuliaming  turlari
Har  bir  m e to d   m a ’lum   t a ’limiy  vazifani  muvaffaqiyatli  hal  etish, 
qoiganlari  esa  b ir m u n c h a   samarasiz  b o ‘lishi  m um kin.  Universal  t a ’lim 
m etodlari  mavjud  em as,  shu  bois  darsda  turli  t a ’lim  m etodlaridan  yoki 
ularning  m ajm u as id an   foydalanish  m um kin.
T a ’l i m   m e t o d l a r i n i   t a n l a s h   q u y i d a g i   m e z o n l a r   a s o s i d a  
a n iq la n a d i:
—  didaktik  m aq sad   asosida;
—  t a ’lim  m a z m u n i   asosida;
—  o ‘q u v c h ila rn in g   o ‘quv  k o ‘nikm alarini  egallash  va  rivojlanish 
darajasi  asosida;
—  o ‘q itu v c h in in g   tajribasi  va  kasbiy  tayyorgarlik  darajasi  asosida.
0 ‘qituvchi  t o m o n i d a n   q o ‘llanilayotgan  t a ’lim  m etodlari  m ajm uasi
b o shlang‘ich  sinflardan  yuqori  sinflarga  o ‘tish  asosida  o ‘zgarib  h a m d a  
m urakkab xususiyat  kasb eta  boradi.  Ushbu jarayonda ayrim  m etodlarni 
qoMlash  chastotasi  oshsa,  ayrim  m eto d larn i  q o ‘llashga  boMgan  ehtiyoj 
k a m a y a d i .   T a ’lim   m e t o d l a r i d a n   f o y d a l a n i s h   k o ‘l a m i ,   h o l a t i  
o ‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi va  m ahorati  darajasiga bogMiq  holda 
o ‘zgaradi.
D id ak tik ad a  m u n o z a ra la rg a   sabab  boMayotgan  yana  bir  m u h im  
obyekt  t a ’lim  m etodlarining tasnifidir.  «Ta’lim  metodlari tasnifi  ularning 
m a ’lum  belgilari  b o ‘yicha  tailibini  ifodalovchi  tizimdir.  Hozirgi vaqtda 
oMilab  t a ’lim  m e to d la ri  m a ’lum »,  —  ekanligini  t a ’kidlagan  h o ld a
I.P.Podlasiy fikrini  quyidagicha davom  ettiradi,  — «Biroq bugungi  kunda 
yetakchi  sa n a lu v c h i  d id aktik  g ‘oya  yagona  va  o ‘zgarm as  m e to d la r 
m ajm uini  yaratishga  intilish  sam arasiz  ekanligini  tushunishga  yordam  
beradi.  0 ‘qitish  —  favqulodda  harak atch a n ,  dialektik jarayon.  M etodlar 
tizimi  h am   bu  harakatlanishni  aks ettiradigan  darajada j o ‘shqin  boMishi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m e to d la rn i  qoMlash  am aliyotidagi  d o im iy   o ‘zgarishlarni  hisobga  olishi 
k e r a k » 1.
T a ’lim  m e todlarini tanlash  m u a m m o s i  uzoq  d avrdan  b u y o n   ta d q iq  
qilib kelinmoqda.  Biroq tadqiqotlar soni k o ‘p b o ‘lsada,  bu borada yagona 
t o ‘x tam ga  kelinm agan.  U shbu  o ‘rinda,  t a ’lim  am aliy o tid a  q o ‘llanilib 
kelayotgan  m e to d la r  tizimi  (tasnifi)ga  t o ‘xtalib  o ‘tam iz.
T a ’lim  m eto d larin in g   tasnifi  asosiy  d id ak tik   m aq sad la r  b o ‘y ic h a  
tizim lashtiriladi2.
M ualliflartavsiya etilayotgan  m e to d la rn i  quyidagi c h iz m a   b o 'y i c h a  
q o ‘llash  m aqsadga  muvofiqligini  t a ’kidlaydilar:
1.  M aterialni  og ‘zaki  bavon  qilish  (h ikova.  suh b at.  t u s h u n t ir is h . 
m a k ta b   m a ’ruzasi-).  0 ‘q u v c h ila r  t o m o n i d a n   b ilim larni  o ‘zlas h tirish  
o ‘qituvchining tushuntirishini  faol  qabul  qilish  va  puxta o ‘ylash  evaziga 
am a lg a   oshiriladi.  Bilimlarni  uzatish  vositasi  sifatida  o ‘qitu v ch i  n u tq i 
m u h i m   a h a m i y a t g a   ega.  Bu  o ‘r i n d a   o ‘q i t u v c h i n i n g   o ‘q u v c h i l a r  
faoliyatiga  rahbarligi  m avzuni  q o 'y is h ,  rejani  e ’lon  qilish,  o ‘q u v c h i la r  
faoliyatini  b oshqarishdan  iborat  boMadi.
2.  Suhbat.  0 ‘quvchilar t o m o n id a n   bilim larni  o ‘zlashtirish ja ra y o n i: 
ular e ’tiboriga  havola  etilayotgan  savolning  m o h iyatini anglash,  m av ju d  
b ilim lar  va  tajribani  safarbar  qilish,  savolga  oid  o b y ek tlarn i  o ‘z a r o  
taqqoslash,  puxta o ‘ylash va savollarga t o ‘g ‘ri javob tayyorlashdan  iborat.
0 ‘qituvchining  rahbarligi:  m av zu n i  q o ‘yish,  savollarni  ifo d a la sh , 
berilgan javoblarni tuzatish,  toMdirish va  u m u m la shtirish  kabi  h o la tla rd a  
n a m o y o n   boMadi.
1  П о д л а с ы й   И .П .  П е д а го ги к а ,  К н.  1.  —  М о с к в а ,  В Л А Д О С ,  1999.  —  с.  4 7 5 -4 7 6 .
2  Bu  tizim   I.P .P odlasiy  to m o n id a n   m eto d n in g   vazifasi  b o 'y ic h a   a n iq la n g a n   ta s n if   d e b  
n o m la n g a n .  Holbuki  d id ak tik   m aqsadlarga  k o 'r a   b u n d a y   tasn ifla sh   p ed ag o g ik a  fa n id a  
a lla q a c h o n   e 'tir o f  etilgan.  Q arang:  o 's h a   y e rd a ,  4 7 5 -b e t.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Suhbat  m etodi  y o rd a m id a   bilimlarni  o ‘zlashtirishda  o ‘q u v c h ila r 
mavjud  bilimlari  va  tajribalariga  tayanadilar.
3.  D a rs lik   ( u m u m a n ,   kito b )  bilan   ishlash  ( u m u m l a s h m a   va 
xulosalarni  anglash.  ularni  xotirada  saqlashga  xizm at  qiladi-).
Bilimlarni  o ‘zlashtirish  m anbayi  b o ‘lib  bosm a  m atn  xizmat  qiladi. 
0 ‘qituvchining  rahbarligi  esa  topshiriqni  ifodalash,  faoliyat  m aq sad in i 
belgilash,  o ‘q u v c h ila rg a   darslik  bilan  ishlash n in g   yangi  u s u lla rin i 
o 'r g a tish ,  o 'z la sh tirilg a n   bilim larning  tushunilish  va  m u s ta h k a m lik  
darajasini  tekshirish  kabi  ko'rinishlarda  aks  etadi.
4.  0 ‘q itu v c h ila rn in g   kuzatuvi  (sinfda  va  sinfdan  tash q ari  (shu 
ium la d an .  savohat  va  ekskursivalar)  iara v o n lard a.
0 ‘quvchilarning  o ‘quv  predm etlari  b o ‘yicha  o ‘zlashtirish  holati  va 
h o d isa la rn i  k u z a ta   borib,  turli  fan  o ‘qituvchilarining  k o ‘rsatm alari 
b o 'y ic h a   ularni  qism larga  taqsim lab  h a r  bir  o ‘quvchining  o ‘ziga  xos, 
o ‘xshash  va  m u h i m  jihatlarini  aniqlashga  y o ‘naltiriladi.
Bilimlarni  o'zlashtirish  manbayi  b o ‘lib  m uayyan  pre d m e t  (yoki 
j a r a y o n ) ,   ta jrib a ,  m o d e l,  x a r ita la r  xizm at  qiladi.  0 ‘q i t u v c h i n i n g  
rahbarligi  kuzatish  vazifasini  belgilash,  uni  m a ’lum  shaxs  zim m asiga 
yuklash,  obyektni  belgilash,  u m u m iy  rahbarlikni  olib borish,  qismlarga 
ajratish,  asosiylarini  aniqlash  va  u m u m la sh tirish d a n   iboratdir.
5.  Laboratoriva ishlari.  M azkur iaravonda aniq vazifa,  ya’ni,  m a ’lum 
s h a r o i t d a   m u a y y a n   h o d i s a l a r n i  k u z a tis h   y u k la n a d i.  0 ‘q u v c h i l a r  
hodisalarni  kechish ja ra y o n in i  kuzatadilar  va  tahlil  qiladilar.
B ilim lar  m a n b a y i  kuzatilayotgan  hodisalar  va  ularning  kechish 
jara y o n id ir.  0 ‘q ituvchi  vazifa  m ohiyatini  ifodalaydi,  o ‘q u v c h ila rn i 
n azariy  bilim lar  bilan  qurollan tirad i,  u m u m iy  jarayon  va  b o sqichlarni 
kuzatish  y o ‘llari  h a m d a   yakuniy  xulosa  chiqarishni  o ‘rgatadi.
6.  M ashq  (aqliv  va  faolivatli  mashqlar').  0 ‘quvchilar  t o m o n id a n  
b ilim larn i  o ‘zlashtirish  j a ra y o n in in g   o ‘ziga  xosligi,  nazariy  a s o sla r 
o ‘zlashtirilgach,  ayrim   m ateriallardagi  o ‘xshash  h arakatlarning  k o ‘p 
b o ra   tak ro rla n ish i  kuzatiladi.
Bilimlar  m anbayi:  o ‘zlashtirilgan  bilimlar va xususiy tajriba sanaladi.
0 ‘qituvchi  m a sh q n i  bajarish  u c h u n   joy  h a m d a   vaqtni  belgilaydi, 
to p s h iriq n i  ifodalaydi,  uni  bajarish  bosqichlarining  borishini  n azorat 
qiladi,  b o s h q a ra d i,  sh u n in g d ek ,  yakuniy  natijalarni  tekshiradi.
7.  Iiodiv  m a s h q .  Ushbu  m eto d   o ‘ziga  xos  xususiyatga  ega  b o ‘lib, 
o ‘ziga  xoslik  m a s a la n in g   m ohiyatini  c h u q u r   anglash,  uni  bajarishga 
n i s b a t a n   m u s t a q i l   y o n d a s h i s h ,   d a li l la r n i  s a r a la s h   va  o ‘q i t u v c h i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

t o m o n i d a n   berilgan  top sh iriq n i  ijodiy  bajarish  ja ra y o n id a   bilim larn i 
q o ‘llash  va  kengaytirish  kabi  h o la tla r  bilan  tavsiflanadi.
Bilimlar m anbayi va  m ateriali  sifatida  avval  egallangan  ijodiy  ishlar 
tajribasi,  mavjud  bilimlar,  kuzatuvlar,  shaxsiy tajriba,  o 'q ilg a n   hik o y a, 
ijtim oiy-foydali  ishlarni  boshqarish  k abilar  qayd  etiladi.
0 ‘q ituvchining  rahbarligi:  nazariy  m ateriallarni  o ‘z la sh tirilishining 
t a ’m in la s h ,  m a v z u n i  ifodalash,  ijodiy  ishlar  x a r a k te rin i  b e lg ila sh , 
ularning bajarilishini  nazorat  va tahlil  qilish,  sintezlash,  xatoni  ko'rsatish 
h a m d a   t o ‘g ‘rilash  kabi  h o latlard a  n a m o y o n   boMadi1.
Keltirilgan  t a s n i f   «bilim lar  m a nbayi»  b o ‘yicha  tiz im la s h tirilg a n  
m etodlar — o g ‘zaki,  ko ‘rgazmali va am aliy m etodlarni u yoki bu  darajada 
o ‘zida mujassamlashtiradi.  Biroq,  M .A .D a nilov va  B. P.Yesipovlar asosiy 
e ’tiborni  «ta’lim  m etodini t o ‘g ‘ri tanlash»ga  qaratishadi.  G a p   s h u n d a k i, 
sobiq S h o ‘ro  u m u m ta ’lim  m aktablarining o ‘quv jarayonida  m e to d la rn in g  
cheksiz  k o ‘pligi,  xatto   ularni  bir  n e c h a   t a s n if  bilan  h a m   q a m r a b   olish 
m u m k in   emasligi,  shu  boisdan  h a m   o ‘quv-tarbiyaviy  ishlar  m u v a f- 
faqiyatining  bosh  om ili  va  eng  m u h im i  t o ‘g ‘ri,  asoslanga n  m e t o d n i  
t a n la s h   h isoblangan,  A na  shu  «g‘oya»  m o h iy a t  j i h a tid a n   n o t o ‘g ‘ri 
boMishiga  q aram ay , 
0
M
1
  yillar  d a v o m id a   didak tik a  «rivoji»da  m u h i m  
o 'r in   tutib  keldi.  N ihoyat,  h a r  ikki  ta s n i f   b ilim lar  m an b a y i  b o 'y i c h a  
h a m ,  didaktik  m a q sa d la r  b o 'y ic h a   a n i q la n g a n   t a ’lim  m e t o d l a r i  tizim i 
m a k ta b  a m aliyotining asosiy  m u a m m o s in i   hal  eta olm asligiga  t a n q i d i y  
y o n d a s h i l d i ,   u l a r n i   qoM lash  t a ’lim   s i f a t i n i n g   y u q o r i   d a r a j a s i n i  
t a ’minlaganligi  anglab yetildi  va  bu  boradagi  izlanishlar d a v o m   ettirildi. 
0 ‘tgan  asrning  80-yillaridan  bo sh lab   o ‘q u v ch ila rn in g   bilish  faoliyati 
xarakteriga  mos  t a ’lim  tasnifi  yaratildi.