‘z b e k is t n aloqa va axborotlashtirish agentligi to sh k en t axborot texnologiyalari universiteti r. P. Abduraxmonov, ‘. R. Hamdamov

Jadvallar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik. Yakka tartibda ma’lumotlar 
bazasi  bitta  jadvaldan  iborat  bo'ladi.  Lekin,  odatda,  relyatsion 
ma’lumotlar bazasi o'zaro bog'liq jadvallar turkumidan tashkil topadi. 
Jadvallar o'rtasidagi  bog'liqlikni  yuzaga  keltirish jadvallarni  bog'lash 
yoki  birlashtirish  deb  ataladi.
Ma’lumotlar  bazasini  yaratishda  jadvallar  o'rtasida  bog'lanish 
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari yordamida amalga oshiriladi. 
Relyatsion  m a’lumotlar  bazalarida  o'zaro  bog'langan  jadvallardan 
tashqari alohida va biror bir jadval bilan bog'lanmagan jadvallar ham 
bo'lishi  mumkin.  Bu  ma’lumotlar  bazasining  relyatsion  mohiyatini 
o'zgartirmaydi.
15  -   R.P. Abduraxmonov,  va  boshq. 
225

---

Jadvallarni o ‘zaro bog’lash uchun bogianish maydonlari  (ba’zida 
«o'xshash  maydonlar»  atamasi)  qo'llaniladi.  Bogianish  maydonlari 
albatta  indeksli  bo'lishi  kerak.  Bosh  jadval  bilan  bogianish  uchun 
tobe jadvaldan  indeksli  maydon  olinadli,  bu  indeksli  maydon  tashqi 
kalit  deb  ham  ataladi.
Mazkur  indeksli  maydonlarning  tarkibi  bosh jadvalning  indeksli 
maydoni  tarkibi  bilan  mos  bo'lishi  shart.
Jadvallar  o'rtasidagi  bogianish  tobelik  munosabati  bilan  belgi­
lanadi,  bunda bitta jadval  asosiy  (master —  Master),  ikkinchisi  esa  - 
tobe  (detal-Detail)  bo'ladi.  Bogianishning  o'zi  esa  «asosiy 
tobe» 
yoki  «master-datel»  deb  yuritiladi.
Jadvallar  o'rtasida  quyidagi  bogianish  turlari  mavjud:
•  «birga-bir»  bogianish;
•  «birga-ко'р»  bogianish;
•  «ko'pga-bir»  bogianish;
•  «ko'pga-ko'p»  bogianish.
«Birga-bir»  bogianish  asosiy  jadvaldagi  bitta  yozuvga  tobe 
jadvaldan bitta yozuv to'g'ri kelishini anglatadi.  «Birga-bir» bogianish 
odatda  ko'p  maydonli  jadvalning  bir  necha jadvalga  boiishda  qo'l 
keladi.
Bunday holatda birinchi jadvalda muhim va ko'p foydalaniladigan 
axborotlardan  iborat  maydonlar  qoldiriladi,  boshqa  maydonlar  esa 
boshqa jadvalga  o'tkaziladi.
«Birga-ко'р»  bogianish  shuni  bildiradiki,  asosiy jadvaldagi  bitta 
yozuvga  tobe  jadvaldan  bir  necha  yozuvlar  mos  kelishi  mumkin. 
Bunday bogianish  turi  axborot  tizimlarida  tez-tez  uchraydi.
«Birga-ко'р»  bogianish  aksariyat  holatlarda  m aium otlarning 
o'zaro  bogiiqligini  aks  ettiradi,  bu jarayon  yuqorida  bayon  qilingan 
«tashqi  kalit  —  boshlang'ich  kalit»  juftligi  bilan  amalga  oshiriladi, 
ya’ni  boshqa jadvalning  boshlang'ich  kalitiga  ishora  qiluvchi  tashqi 
kalit  aniqlanganida  ro'y  beradi.
«Ko'pga-bir» bogianish turi «birga-ко'р» bogianish turidan faqat 
yo'nalishi  bilan  farq  qiladi.
Agar  «birga-ко'р»  munosabatiga  asosiy  emas,  balki  tobe  jadval 
tomonidan  qaraydigan  bo'lsak,  u  holda  «ko'pga-bir»  munosabatiga 
aylanadi.
Asosiy jadvaldagi bitta yozuvga tobe jadvaldan bir nechta yozuvlar 
to'g'ri  kelganda  va  ayni  paytda  tobe jadvaldagi  bitta  yozuvga  asosiy
226

---

jadvaldan  ham  bir  necha  yozuvlar  to'g'ri  kelsa,  bunday  holatda 
«ko‘pga-ko‘p»  bogManish  yuzaga  keladi.
Bunday  munosabat,  masalan,  ta’lim  muassasalarida  mashg'u- 
lotlami  rejalashtirishda ro‘yobga chiqadi va auditoriyalarning raqami 
va  o‘quv  guruhlarining  raqamlariga  oid  ma’lumotlar  saqlanadigan 
jadvallar  o'rtasida  amalga  oshiriladi.
Bitta o'quv guruhi bir necha auditoriyalarda shug'ullanishi mumkin 
boMgani  bois  o ‘quv  guruhiga  oid  bitta  yozuvga  (birinchi jadval)  shu 
guruh mashg‘ulotlar o‘tkazadigan bir necha auditoriyaga oid yozuvlar 
to ‘g‘ri  kelishi  mumkin.
Ayni  paytda  bitta  auditoriyada  bir  necha  o‘quv  guruhlari  (hatto 
bir  paytning  o'zida)  mashg'ulotlar  o'tkazishi  mumkin,  binobarin 
auditoriyalarga  oid  bitta  yozuvga  o'quv  guruhlariga  oid  bir  necha 
yozuvlar  (ikkinchi jadval)  to'g'ri  kelishi  ham  mumkin.

---