З б е к и стон р е с п у б л и к а с и о л и й в а



Download 18,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet181/211
Sana16.04.2022
Hajmi18,49 Mb.
#555986
1   ...   177   178   179   180   181   182   183   184   ...   211
Bog'liq
Лаханов Умурқалилар зоологияси

булади, 
оёклари ва думи калтаради. Ер остида яшов- 
чиларида олдинги оёкнинг бармокдари кучаяди (кротлар).
Дарахтда урмалаб юрувчи турларининг оёклари калта, лекин куч­
ли ва уткир тирнокли, думи узун ва сербар жунли булади. Купчилик 
маймунлар узун туткич оёкларидан дарахтда урмалашда, баъзи май- 
мун ва яшчерлар гажак думларидан дарахт шохларини ушлашда фой- 
даланади. Учарлар, жунканотларнинг танаси ёнидаги тери бурмаси 
секин пастга к;араб учишини таъминлайди. Кулканотлар эса \авода 
кушлар сингари учиб юради.
Тери коплами. Териси нисбатан калин ва мураккаб тузилган. Эпи- 
дермиснинг пастки Усиш ёки Мальпиги цавати жадал равишда кУпа- 
йиб, устки каватларни бериб туради. Эпидермал ^ужайралар устки 
томонга силжиш билан ялпоклашади ва аста-секин шох цатламни 
\осил килади, яъни ядроси йуколади, хужайранинг ичида керотоги- 
алин доначалари тупланади. Терининг рангини усиш каватидаги хужай- 
ралар орасида таксимланган меланин доначалари аниклайди.
Эпидермис юриш ва урмалаш вактида доимо ишкаланиб турган 
жойда кадок, (бармоктаги, баъзи маймунларнинг куймуч кадоги, ту- 
яларнинг тиззасидаги кадок)лар \осил булади. Эпидермиснинг паст­
ки юзасида чукурчалар *осил булади, чукурчаларга чин терининг 
сурричлари кириб туради. Бу терининг иккала кавати зич бирикиш и- 
ни таъминлайди, чунки эпидермисда кон томирлари булмайди (146- 
расм) ва эпидермис чин теридан озик моддаларни ва кислородни 
факат диффуз йул билан олади.
Чин тери (кориум) эпидермисга нисбатан калин булади. Бу толали 
бириктирувчи тукимадан ташкил топган. Чин терида кон том ирла-
www.ziyouz.com kutubxonasi


224
145-расм. Сутэмизувчиларнинг гавда шакллари ва %аракат хиллари: Югуриш:
А —юмронкрзиц; Б —м а м а товушк,он; В—жайрон. Дарахтда урмалаш: Г—кускус; Д —тйин;
Е—ургимчаксимон маймун; Ж~ялк,ов. Дарахтда сакраш: 3 —тйин; И —учар; К—халтат учар;
Л —жу/щанот; М —гиббон. Учиш: Н —митти нетапир; О—кенг^улоцли бурмалаб. Сузиш:
П —вихухол; Р—калан боласи билан; С—одатдаги тюлен; Т—сивуч; У—белуха. Ер тагида
яшовчи сутэмизувчилар: Ф—крот; Х —курсичк;он; Ц —цокор; Ч—африка ерковлагичи.
ри куп булиб, соч суронида капиллярлар турини х;осил к.илади. Чин 
терида сезувчи нерв учлари шохланади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


225
146-расм. Сутэмизувчилар терисининг
тузилиши: 1—эпидермиснинг шох цавати,
2—Мальпиги цавати, 3 —чин тери
(кориум), 4-жун, 5—тер бези, 6—тер
безининг чицариш йули, 7—ёг бези, 8—жун
мускуллари, 9—толали бириктирувчи
тузима, 10-11—цон томирлари.
Чин терининг энг пастки цавати сийрак бириктирувчи туцимадан 
тузилган ва бунда ёклар тупланади. Бу цават териости ёг клетчаткаси 
дейилади. Териости ёг клетчаткаси китларда ва тюленларда яхши ри- 
вожланган. Баъзи китларда бунинг цалинлиги 30-50 см га етади. Тери 
ости ёг клетчаткаси бу ^айвонни совуц сувда совиб цолишдан \имоя 
цилади. Куруцликда яшовчи даррандаларнинг териости ёг цатлами 
энергия захираси сифатида фойдаланилади. Териости ёг клетчаткаси, 
одатда танада тенг ривожланган, лекин туяларда бу орцасида (Урка- 
чида) ва цуйларнинг думида жойлашади.
Эпидермиснинг шох цаватидан шох ^осилалар: жун, чангал тир- 
ноц, ясси тирноц, туёц, шох ва тангачалар хрсил булади.
Жун цоплами сутэмизувчиларнинг характерли хусусиятларидан бири 
Хисобланади. Купчилик даррандалар терисининг деярли хрмма цисми 
жун билан цопланган (лабларида, цул, оёц кафтларида булмайди). 
Китларда йуцолиб кетган, фил ва каркидонларда редукцияланган. Жун 
цоплами термоизоляторлик, яъни иссицликни сацлаш функциясини 
бажаради, сезиш рецептори булиб хизмат цилади, терини яллигла- 
нишдан ва \ар хил механик таъсирлардан, паразитлардан сацлайди, 
тананинг аэро- ва гидродинамик хусусиятини яхшилайди.
Жун эпидермис э^жайралари ^исобидан ривожланади ва усиш 
жараёнидажун муртаги кориумга ботиб кира бошлайди (147-расм). 
Эпидермис муртагинингташци цавати жун халтасини ва ёг безлари- 
ни *осил цилади, муртакнинг ички цаватидан жуннинг узи хрсил 
булади. Жун эпидермиснинг пастки — усиш цават эцокайраларининг 
купайиши \исобидан усади. Аста-секин ташци юзага ч и царил га н жун 
хужайралари шохланади, жуннинг базал цисмидан ташцари \аммаси 
улик ^осила ^исобланади. Ш аклланган жун (148-расм) икки цисм- 
дан: тери устидан чициб турадиган тана ва тери ичига ботиб кирган 
томирдан ташкил топган. Жун жойлашган юмшоцузакдан, уни ураб 
турадиган зич пустлоц цатламдан ва юпца таш ци пуст цатлам и- 
дан тузилган. Узак цатлами ж уннинг марказий найи деб аталувчи 
цисм ни тулдириб туради ва м ай д а-м ай д а теш икли ю мш оцтУ ци-
www.ziyouz.com kutubxonasi


226
м адан иборат, бу тузим а \ужайралари орасида \аво булади. У жуда 
\а м мурт булади, лекин ^авоси борлигидан жуннинг иссик,лик утка- 
зишига анча таъсир этади. Зич пустлок, к;атлами жунни мустафсам чузи- 
лувчан ва эгилувчан к,илади. Н и\оят, жун пусти унинг остидаги жун 
Катламларини \ар хил физик-кимёвий таъсирлардан сакдайди. Жун 
томирининг учи ноксимон шаклда булиб, жун сугони деб аталади. 
Ж ун суронининг остки к,исми тирик эдокайралардан ташкил топган 
булади. Жун 
с у р о н и н и н г
асосига к,он томирларига бой булган жун 
сурричи кириб туради, бу жунни озикдантириш учун хизмат к,ила- 
ди. Жун томири чин терига анчагина ботиб киради ва жун халтачада 
туради. Жун халтачасининг жун томирига як;ин кисми эса жун хал- 
таси деб аталади. Жун халтаси эпидермис \осилидир. Жун халтасига 
ёг безининг йули очилади ва ёг жунни ва терини мойлаб, уларни 
сув юцмайдиган к^илади. Жун халтачасига бир тутам силлик, мускул 
толалари келиб б и р и кад и , бу толаларнинг и кк и н ч и учи чин те-
147-расм. Жуннинг ривожланиши (А) ва тушпиши (Б): 1—эпидермис, 2—чин тери, 3 —жун
цинининг муртаги, 4—ёи безининг муртаги, 5 —жун муртаги, 7—ёг бези, 8—жун мускули,
9—жун узаги, 10—пустости цавати, 11—пуст цавати, 12—жун щни, 13—жун халтаси,
14—жун халтасининг бириктирувчи тузима пардаси, 15—жуннинг шшервацияси.
www.ziyouz.com kutubxonasi


227
рининг устки юзасида тарк;алиб кетади. Бу мускуллар к,иск,арганда 
жун тиккайиб, дарранда «хурпайиб» к;олади. Купчилик даррандаларда 
жун тери юзасига перпендикуляр (тик) булмай, бир оз ётик; булиб 
туради. Бу \одиса 
ворс
деб аталади. Ер остида яшовчи баъзи дарранда­
ларда ворс булмайди, масалан, крот, курсичк;онлар ер тагида олдинга 
ва кейинга к;араб юрганда жун \ар томонга ёнбошлайди. Жун халтаси- 
да нерв толасининг сезувчи учлари жойлашади.
Жун гавдада маълум тартиб билан жойлашади. Одатда, жунлар 
ёки ворс бош томондан думга караб энкайган булади. Ф акат да­
рахтларда осилиб яшовчи ялк;овларда ворс к;орин томондан орк,а- 
га к;араб эгилган булади.
Жун крплами доим алмашиниб туради. Баъзи турларда бир йилда 
икки марта — ба^орда ва кузда алмашинади. Масалан, тйинлар, тулки- 
лар ва кротларда. Бошк;а турларда йилда бир марта алмашинади. Буларда 
ба^орда жун тушгандан кейин ёзда янги жун пайдо булиб, бу жун кишда 
тулик; ривожланади. Жун алмашиниши туллаш йули билан утади.
Жун крпламининг ало^ида турини 

Download 18,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   177   178   179   180   181   182   183   184   ...   211




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish