‘z b b ton respublikasi oliy va ‘rta vlaxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

“fanlar tasnifi insonga fanlami o'zaro
qiyoslash, ulardan qaysi birlari zarur, foydali, tugallangan, haqqoniy va
kuchli va qaysi birlari и qadar zarur emas va kuchsizroq, shuningdek,
o'rganish uchun nimadan boshlash, xususan nimani o'rganish, nima yaroqli,
qaysi biri yaroqsiz va qay darajada uni egallash kabi masalalarda yordam
beradi. Shunday qilib, uning fanga bo'lgan munosabati ko'rlikka, nodonlikka
emas, balki bilim va donolikka asoslanadi
”.
O'rta asr olimlari o'z asarlarida inson faoliyatining ikki turi haqida fikr 
yuritadilar. Bu mehnat va bilish faoliyatidir. Ular shuni ta’kidlaydilarki: 
“Bilim
— bu biluvchining qalbidagi bUinadigan timsoldir. Bilingki, fanni o'qitish va
o'zlashtirishsiz bilim bo'lmaydi. O'qitish
— 
bu qalbdan chiqadigan, qalb
uchun dolzarb, ichki bilishga asoslangan e ’tiqod. Bilimlami o'zlashtirish
— 
bu bilim shakllarini qalbdan idrok etishdir. Bilingki, qalb bilish predmetlari
shakllarini uch tomonlama qabul qiladi: birinchidan, his qilish orqali,
ikkinchidan, dalillar orqali, uchinchidan, fikr yuritish va mushohada qilish
orqali”.
Kaykovusning “Qobusnoma” asarida bilimning foydasi haqida quyidagicha 
yoziladi: 
“Agar molsizJikdan qashshoq bo'lsang, aqldan boy bo'lmoqqa sa'y
ko'rguzgilki, mol bila boy bo'lgondan, aql bila boy bo'lgon yaxshiroqdur.
Nedinkim, aql bila mol jam etsa bo'lar, ammo mol bila aql o'rganib bo'lmas.
Bttgil, aql bir moldurid, uni o'gri olobnas, и o'tda yonmas, suvda oqmas”.
Farobiy o'z asarlarida bilish faoliyatini tashkil etish tavsiyalarini ishlab 
chiqqan. Unda uch shart belgilanadi:
• 
muayyan fan asosida yotgan barcha tamoyillami yaxshi bilish;
• 
muayyan fan та lumotlari, ya ’ni hukm chiqarish qoidalarini egallashga
aloqador tamoyillar va ma’lumotlar asosida zarur xulosalar chiqara olish;
• yanglish nazariyalami inkor eta otish, yolgondan haqiqatni ajratib ola
bilah va xatolami tuzpta olish uchun boshqa muaUjflaming fikriarini tahlil qila
otish.
Beruniy bilish obyektiga bo'lgan ilmiy-falsafiy va konkret-metodologik

---

yondashuv munosabatlariga e’tibor qaratish lozimligini uqtiradi.
Beraniy hissiy bilishga alohida diqqat qaratadi. U shunday yozadi: 
"Bilim
sohalari ko'pdur, tobora rivojlanayotgan davr insonlar aqi-zakovatining unga
qo'shilib borishi bilan ular yanada ko*payadi, uning belgisi insonlaming
fanga intilishi, uni e'zozlashi, fan kishilarini e'zpzlashidadir”
Voqelikning noma’lum tamoyillarini bilish haqida: “Bilinishi lozim 
bo'lgan barcha hodisalaming yo‘li borki, uning vositasida bilimlaiga erishish 
mumkin”,- deydi.
Abu Ali ibn Sinoning aql taraqqiyoti bosqichlari haqidagi fikrlari ham 
kishida qiziqish uyg'otadi. Unda uchta bosqich belgilanadi: Birinchi bosqich
— aqliy idrok bo'lib, unda aqliy kategoriyalar tushuniladi. Ikkinchi bosqich
— ikki tomonlama idrokdir. Uchinchi bosqich — fikran idrok qilinadigan 
bilimlar o'zlashtirib olinganda namoyon bo'ladi.
Umar Hayyom o'z ta’limotida ilmiy bilishga alohida diqqat e’tibor qaratadi. 
U shunday deydi: 
“Aql-zakovat narsa va hodisalaming xususiy tasodiflarini
umumlashtirmasa, и haqda tasawur hosil qila olmaydi hamda narsa va
hodisalardan ajralib qolgan mavhumlikni umuman aks ettirmaydi".
O'rta asrlar qomusiy olimlarining qarashlari tahlilidan shunday xulosa 
qilish mumkinki, ulaming ilmiy dunyoqarashi mavjud tashqi olam va uning 
kishilar ongida aks etishini tan olishlari tufayli yuzaga kelgan. Ular bilishning 
manbaini real voqelik deb hisoblaganlar. Ulaming fikricha, inson bilimlami 
uni o'rab olgan olamdan oladi va ular (bilimlar) ushbu olamning inikosidir.
Yaqin va o'rta sharq qomusiy olimlarining pedagogik qarashlari tahlili bu 
qarashlaming yaxlitligini, ulaming ilmiy bilish, insonga bo'lgan munosabat 
va uning amaliy faoliyati shakllanishi va rivojlanish usullari bilan bog'liqligini 
ko'rsatadi.
1.5. Oliy maktab talabalarining bilish faoliyati
Oliy maktabda mutaxassislar tayyorlash jarayonini faqat muayyan fanlar 
bo'yicha bilim, malaka va ko'nikma olish bilan chegaralab bo'lmaydi. Shu 
tufayli hozirgi sharoitda o'quv jarayonini sifat jihatdan jiddiy qayta qurish 
lozim bo'ladi. Shu munosabat bilan oliy maktabda talabalaming bilish 
faoliyatini jonlantirish muammosi alohida ahamiyat kasb etadi.
Bilish faoliyati masalalari taniqli psixolog va pedagog P.P. Blonskiyning 
ijodida yoritib berilgan.
P.P. Blonskiy ilk bor pedagogik psixologiyada mantiqiy hukm turiarining 
shakllanishi (muammoli, oldindan ko'ra bilish) va xulosa chiqarish planida 
ta’lim oluvchining fikrlashini tahlil qilib berdi. U bilish faoliyatini psixologik 
hodisalar — xotira, iroda, idrok bilan dialektik aloqadorlikda deb qaraydi va 
xotira nazariyasini shakllantirar ekan, xotiraning fikrlash va nutq bilan 
ichki aloqasini ochib beradi. P. Blonskiyning o'rganishga qiziqtirish asosida

---

faollik va mustaqillikka undash, mustaqil faoliyat yuritish, ta’lim oluvchilaming 
bilish qobiliyatlarini o‘stirishni tashkil etish to ‘g‘risidagi g'oyalari samarali 
hisoblanadi.
Bilish faolligi muammosi bo‘yicha L.P. Aristova, M.A. Danilov, B.P. 
Yesipov, I.Ya. Lamer, R.S.Noga, M.N. Skatkin, M.I. Maxmutov, I.T. 
Ogorodnikov kabi pedagog va psixolog olimlar tadqiqot ishi olib boiganlar.
Didaktika va psixologiyaga oid adabiyotlar tahlilidan “bilish” va “o‘qitish” 
degan tushunchalami farqlash lozimligi ko‘rinadi.
“Bilish faoliyati” tushunchasi “o ‘quv faoliyati” tushunchasidan ancha 
keng. Bilish faoliyatining mazmuniy tomoni o‘quv dasturlariga asoslangan 
formal o ‘qitish doirasidan chiqadi. Bilish faoliyati inson qurollanishi uchun 
zarur bo‘lgan bilim, malaka va ko‘nikmalar, shuningdek, unga zarur bo‘lgan 
ijtimoiy faollik va mohiyatnigina emas, balki bilimlami mukammallashtirish, 
takomillashtirish ehtiyojlariga bog‘liq ravishda uni tanlay olish hamda tashkil 
eta olish va uni hayotga tatbiq etishni shakllantirishdir.
Pedagogika nazariyasi bilish faoliyatini jonlantirish masalasiga xilma-xil omillar 
majmui nuqtai nazaridan qaraydi: ijtimoiy omillar (obyektiv va subyektiv 
shakllarda) va subyektda muayyan ma’naviy ehtiyojning mavjudligi omili.
Talabalaming bilish faoliyatini jonlantirish uchun ularda quyidagilami 
shakllantirish zarur:
•