|
vazifalariga bogliq;
•
ikkinchidan, bayon qilinadigan materialning xarakteriga bog'liq;
• uchinchidan, ta’lim oluvchilaming bilimi
va
rivojlanish darajasiga
bog'liq;
• to'rtinchidan, o'quv jarayonida o'rganilayotgan fan asoslarining muayyan
(hozirgi) davrdagi metodlariga bog'liq;
•
beshinchidan, oliy o'quv yurti yoki kafedraning sharoitlariga bogliq;
•
oltinchidan, o'quv jarayonining moddiy-texnik ta ‘minoti bilan bog'liq;
•
ytttinchidan, o'qituvchining pedagogik mahorati, uning tayyorgarligi
va o'quv jarayonini tashkil etish darajasi hamda o'qituvchining hozirgi zamon
metodlari bo'yicha bilimlariga bog'liq.
Shunday qilib, oliy maktabdagi o ‘quv jarayoni, o'qitishning shakl va
metodlarida tashkil etiladigan ko'pqirrali yaxlit tizim doirasida amalga oshiriladi.
Bunda har bir shakl o'z oldiga qo'ygan vazifalami bajaradi, lekin shakl va
metodlar to'plami yagona didaktik majmuani (kompleksni) hosil qiladi.
Didaktik majmuaning amalga oshirilishi esa, o'quv jarayonining psixologik-
pedagogik qonuniyatlari bilan belgilanadi. O'zbekiston Respublikasidagi oliy
ta’limni isloh qilishning dolzarb vazifasi talabalaming o'quv-bilish faoliyatini
jonlantirish, o'quv jarayoniga yangi texnologiyalami tatbiq etishga xizmat
qiladigan o'qitishning shakl va metodlarini takomillashtirishdan iboratdir.
1.4. Bilish faoliyati to'g'risida sharq mutafaUdrlarining ilmiy-pedagogik
qarashlari
Oliy maktabdagi ta ’lim mazmunini qayta qurish, mutaxassislar
tayyorlashning yangi, samarali shakllarini izlab topish bevosita talabalaming
bilish faoliyatini jonlantirish bilan bog'langandir.
Hozirgi davrda talabalarning bilish faoliyatini jonlantirish muammosi
o'z mohiyatiga ko'ra falsafa, sotsiologiya, pedagogika, psixologiya, xususiy
metodika fanlari vakillarining dolzarb ilmiy-tadqiqot obyekti bo'lib
qolmoqda.
Biroq bu muammoni, o'rta asr qomusiy olimlaming qarashlari va
ta’limotini o'rganmasdan turib to'la yoritish mumkin emas. O'zbek olimi
X.X. Tlashevning tadqiqotlarida o'rta asr olimlarining didaktik qarashlari
umumlashtirilgan holda tahlil qilib berilgan. Xorazmiy, Kindiy, Farobiy,
Beruniy, Abu Ali ibn Sino, U m ar H ayyom va ularning boshqa
zamondoshlarining ilmiy dunyoqarashi hamda bilimlar manbai va obyekti
tahlilidan ayon bo'ladi. Bilish jarayoni qanday bosqichlardan tashkil topgan
hamda bilish va amaliy faoliyat o'rtasida qanday munosabatlar mavjud degan
savol ulami doimo qiziqtirib kelgan.
Shu ma’noda sharq mutafakkirlarining asarlari alohida qiziqish uyg'otadi.
Jumladan Al-Xorazmiy Muhammad ibn Musoning matematikaga oid risolasi,
Al-Kindiyning “Arastuning kitoblari miqdori va yana falsafani o'zlashtirish
uchun nima zarurligi haqida risola”si, “Dastlabki falsafa to'g'risida”, “Besh
mohiyat to'g'risida kitob”, “Paydo bo'lish va yo'q bo'lishning yaqin tasvirlari
izohi”, Al-Farobiyning “Aql ma’nolari to'g'risida”, “Fozil odamlar shahri”,
“Baxt-saodatga erishuv to'g'risida”, “Ilmlaming kelib chiqishi”, “Almagestr
Ptolomeyga izoh”, “Ixso-ul-ulum”, Ibn Sinoning “Kitob ash ishorat va at
tanbiqot”, “Donishnoma” (mutlaq baxt ham, mutlaq baxtiqarolik ham
yo‘q), “Hay ibn Yaqzon” va boshqa asarlarida, Abu Rayhon Beruniy “Masud
qonuni”, “Dorivor o‘simliklar haqida kitob”, “Saydana”, “Munajjimlik
san’atidan boshlang‘ich tushunchalar”, “Yodgorliklar”, Abdurahmon
Jomiyning “Musiqa” risolasi hamda Alisher Navoiyning “Mahbubul qulub”
kabi asarlari katta qiziqish uyg'otadi.
Xorazmiy bilish faoliyati nazariyasiga ulkan hissa qo‘shgan. U bilishning
tajriba-kuzatuv va eksperiment metodiga asos solgan. Xorazmiy tomonidan
quyidagi umumdidaktik tamoyillar hamda metodlar va shakllar asoslab
berilgan: mustaqillik; ijodiy faollik; kuzatilgan faktlami va hodisalami tasviiiash
va uni muntazam bayon qilish; tajriba-kuzatuv; eksperiment metodi; induksiya
va deduksiya aspektida yakkalik va umumiylik birligi tamoyili; o'qitishning
savol-javob shaldi.
Xorazmiyning salafi Al-Kindiy mohiyatni barcha nazariy bilimlaming
bosh mavzusi, deb qaraydi. U awalo miqdor va sifatni hissiy idrok qilish
zarurligini ta’kidlaydi.
Kindiy ilmiy bilishning uch pog'onali konsepsiyasini ilgari suradi:
tabiiy fanlar, mantiq va matematikadan bilimlar metafizika muammosiga
olib keladi. Kindiy o'z falsafiy qarashlarini asoslashda ilmiy bilishni diniy
bilimlaiga qarama-qarshi qo'ygan holda matematika va tabiiy fanlaiga alohida
ahamiyat beradi. Kindiy inson bilimlari hissiy va aqliy bilimlarga bo'linadi,
deb hisoblaydi. Uningcha, hissiy bilimlar o'z predmeti bilan bog'langan
bo'lib, uning obyekti inson tanasi va barcha materiallardir. U ta’kidlaydiki,
agar hissiy bilimlar yakka bilimlardan iborat bo'lsa, aqliy bilimlar esa
umumiy bilimlardir. Kindiy fikricha, haqqoniylikni bilish va o'zining xatti-
harakatlarini haqqoniylik bilan muvofiqlashtirishda, kishi ongidagi uning
sabablarini aniqlash kaliti yordam ko'rsatadi.
U shunday yozadi: “Sababini topgan holatdagina biz haqiqatning tagiga
yeta olamiz. Har qanday narsaning mohiyatini anglash esa haqiqatni bilish
uchun zarurdir. Negaki mavjud narsalaming barchasi haqiqatdan iboratdir.
Haqiqatni idrok etsa bo'ladi, binobarin, mavjud narsalami hammasini
anglamoq mumkin”.
Bilish jarayoniga Farobiy alohida ahamiyat beradi. U o'zining “Aql
ma'nolari to'g'risida” va “Baxt-saodatga erishuv to'g'risida” asarlarida
insonlaming bilimga bo'lgan intilishlarini har tomonlama keng yoritishga
harakat qiladi. U shunday yozadi: “Kishi biror buyum haqida bilishni istasa,
uning qandaydir bir holatini biladi va ongini o'sha predmet shaklidagi
bilimga yo'naltiradi. Bu o'zi intilgan haqiqatni qidirish demakdir”.
Farobiyning ilmiy g'oyalarini umumlashtiigan holda X.X. Tlashev uning
bilish to'g'risidagi nazariy asoslarga bag'ishlangan ishlari, xususan, mantiq
fanida bilish jarayoni va bilish shakllari, kabi qarashlarida birinchi marta
uning mohiyati ochib berilganini ta’kidlaydi. Bu jaiayonlar, mantiqda unga
rioya qilish, tafakkumi takomillashtirish va murakkab bilish jarayonida qo'pol
xatolaming oldini olish qonunlari sifatida aks etadi.
Farobiy fikrlash faoliyatini jonlantirishning didaktik tamoyillari va
metodlarini asoslab berdi. Unga o'qitishning amaliy yo‘nalganligi; nazariy
bilimlar uzluksizligi va bilish metodlari; mantiqiylik va uzviylik, hukm
metodlari va usullari; induksiya va deduksiya metodlari kiradi.
Farobiyning bilish jarayoni haqidagi qarashlarini Abu Ali ibn Sino
ham tasdiqlaydi. Uning tushunishicha, mantiq inson bilimlarining asosi
sifatida qoida va
me’yorlami
belgilab beradi; insonning bilish faoliyatini
jonlantiradi hamda uning to'g'ri fikrlashini o'stiradi. Farobiy tomonidan
ishlab chiqilgan fanlar tasnifi ilmiy bilimlar g'oyasining rivojlanishini
ta’minlaydi. U shunday yozadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
