Áyyemgi Egipet kalendari. Jobasi: Kirisiw. Egipet kalendariniń kelip shiǵiw tariyxi

1. Egipet kalendariniń kelip shiǵiw tariyxi.
Misir kalendarlari eń áyyemgi kalendar esaplanip oģan eramizdan aldinģi XVIII âsirde tiykar salinģan.Bul kalendar túrli mámleketlerde túrlishe rawajlanģan. Misir kalendari quyash kalendari edi Eń dáslepki kalendarlar bolǵan Grigorian hám Julian kalendarlariniń kelip shiǵiw tariyxi biziń eramizdan aldinǵi III miń jilliqta payda bolǵan áyyemgi Misir quyash kalendarina barip taqaladi. Áyyemgi Misir kalendari Nil aymaǵinda jaratilǵan bolip, Misir civilizatciyasi menen birge shama meenen 4 miń jil dawaminda bar bolǵan. Bul kelendardiń kelip shiǵiwi tropik aspandaǵi jarqin juldiz Sirus penen baylanisli. Áyyemgi Misirda adamlar eń jariq juldiz Sirustiń erte tańda birinshi kóriniwi menen Nil daryasiniñ tasiwi 22 iyunģa tuwri keliwin aniqlap, sol tiykarinda Misir kalendarin jaratadi. Sirustiń eki spiral kóteriliwi ortasindaǵi waqit araliǵi áyyemgi Misirda jazǵi kún toqtawina tuwri keledi hám Nil suw tasqini aldinan 3652,5 kúndi quraydi.. Bul kalendar boyinsha ( bir ay 30 kúnnen esaplanip jil aqirinda qosimsha jáne 5 kún kiritilgen edi. Misir kalendari tropik jildan shama menen 6 saat qisqa bolģani ushin jil basi aldiģa súrilip hár 365*4+1460 jilda birinshi baslanģish waqitqa keledi. Hár 4 jilda jil baslaniwi 1 kúnge ózgergen. Biraq negedur Misirliqlar Kabisa jilin esapqa kirgizbegen. Soģan qaramastan jilnamalar watani áyyemgi Rim emes , Misir esaplanadi. Jildiń birinshi kúni Memfisda (19-iyul) dep qaraladi. Bul tańda Sirius (sothis) kóterilgen kún dep esaplanǵan. Kalendar quyash juldiz jiliniń birinshi kúni (Quyashtiń Sirusqa salistirǵanda orbitani toliq aylaniwi) jildiń birinshi kúnine tuwri kelgen kún, yaǵniy biziń eramizdan aldinǵi 4241-jil 19-iyulda kiritilgen. Bul insaniyat tarixina belgili bolǵan birinshi isenimli sáne bolip easplanadi. Egipet kalendarınıń eń áyyemgi rawajlanıwı haqqındaǵı házirgi túsinik spekulyativ bolıp qalıp atır. Birinshi úrim-putaq fir'avni Djer (eramızǵa shekemgi 3000 jıllar ) dáwirindegi taxta hám Sirius juldiziniń ortasinda baylanıs barliǵin kórsetedi dep oylanǵan Tap sonday, Palermo tasina tıykarlanıp, Aleksandr Sharff 320 kúnlik jıldı baqlawdı usınıs etdi, biraq onıń teoriyası keń kólemde qabıl etilmeydi. Birpara dáliller sonı kórsetedi, dáslepki puqaralıq kalendarında 360 kún bolǵan. Mıń jıllar dawamında jawınsız bolǵan áyyemgi Egipet, " dáryanıń sıylıǵı" bolǵan Nil tasqqinlarin basinan keshiredi. onıń jıllıq suw tasqınları tábiy jıldı Egipetliklerge málim bolǵan ush keń tábiy mawsimge ajratdi:

• 
  Suw tasqını (áyyemgi Egipet: gimḫt, geyde Axet dep awdarma etiledi): shama menen sentyabrden yanvarǵa shekem.
  

• 
  Suw toqtawi (Prt, geyde Peret dep awdarma etiledi): shama menen yanvardan maygacha.
  
• 
  Suwdiń kemeyiwi (Qmw, geyde Shemu dep awdarma etiledi): shama menen maydan sentyabrge shekem.
  

Djer húkimranlıǵı dáwirinde (eramızǵa shekemgi 3000-jıllar, I úrim-putaq ) suw tasqını tuwrısında jıllıq jazıwlar alıp barılǵan. Otto E. Neugebauer 365 kúnlik jıldı ortasha bir neshe on jıllıqlar dawamında Erisiw tasqının astronomık baqlawlarǵa mútáj bolmaydı dep anıq baqlaw arqalı belgilew múmkinligin aytıp ótedi, eger jıldan-jılǵa tasqındıń úlken tártipsizlikleri[a] hám tariyxdan aldınǵı Egipette etarlicha anıq nilometr hám jazıwdı saqlaw qıyınlıǵı basqa ilimpazlardıń Egipet kalendarı ushın tiykar bolǵanına shubha etiwine sebep bolǵan.[2][5][14] Basqa kalendarlardiń tiykarin qurawshi kalendr Misirliqlar tárepinen dúzilgenligine guman payda boliwiniń tiykarǵis sebebi Misirliqlarda jeterlishe ólshew millemetrleriniń joq ekenligi há suw tasqinlari nátiyjesinde kelip shiqqan ziyanlar dep kórsetiledi. Úsh tábiy mawsimniń atları Puqaralıq kalendar jılına kiritilgen biraq bul kalendar jılı awara -sergizdan jıl bolǵanı ushın, bul kalendar mawsimleri tábiy quyash jılı boylap az-azdan aylanadı, yaǵnıy Puqaralıq máwsimi Axet/ Suw tasqını tek waqıtı -waqıtı menen suw tasqını bolatuǵin waqitqa tuwrı keldi.
Ay kalendarı. Egipetlikler quyash puqaralıq kalendarı ornatiliwinan aldın sap ay kalendarınan paydalanǵan degen kóz qaraslar bar. Ol jaǵdayda hár ay tańda, so'nib baratırǵan yarım ay ko'rinbey qalǵanda baslanadı.Vizantiyaliqlar tiykarinda Egipettiń ko'pqudayliq sıyınıwxanalari jawilgıangıa shekem, ay kalendarı túrli mamleketlerdiń kalendari sifatinda qollanip kelingen. Ay kalendarı aydi tórt háptege bolıp, ay fazalarınıń hár sheregin sáwlelendirgen. Sebebi Egipet kúniniń baslanıwı esaplanǵan tańnıń anıq waqıtı aniq emes bolip qalǵan hám eramızǵa shekemgi 4-asrge shekem qamariy aylardiń baslaniwin aniqlaw ushin gúzetiwden basqa usil qollanilǵanina dóliller joq. Tańnıń birinshi nurında yamasa quyash shıǵıwında kúnniń baslanıwı ortasındaǵı parq ay siklining sanap ótilgen gúzetiwlerinde 11-14 jıllıq jılısıwdı quraydı.] Egipetlikler bultlar payda bolǵanda olardıń aniq kkórinbey qalǵanliǵin qanday munasábette bolǵanları belgisizliginshe qalıp atır hám házirgi eń jaqsı algoritmlar hár bes jaǵdaydan birinde batip baratırǵan yarım oydi ámelde baqlawdan parıq etiwi kórsetilgen. Qamar ayınıń kúnleri - Egipetlikler tárepinen " ma'bad oyi" retinde belgili bolǵan.