2.3. Атмосферада газ аралашмалари
Курук хаво таркибига кичик микдордаги баъзи газсимон ара-
лашмалар хам киради. Улар тугрисидаги маълумотлар 2.3-жадвалда
келтирилган.
2.3-жадвал
Газ
Хажм
буйича
улуши, %
Газ
Х,ажм
буйича
улуши, %
Метан (СН4)
Углерод оксиди (СО)
Олтингугурт
диоксиди (S 0 2)
Азот оксиди (N20 )
1,5-КГ4
0 дан изи-
гача
0 дан 10"4
гача
5 1 0'5
Азот диоксиди
(NOj)
Радон (Rn)
Йод (J2)
0 дан 2Т 0'6
гача
6 1 0 '18
0 дан 10'6
гача
Атмосферадаги бу газлар хам табиий, хам антропоген келиб
чикишга эга. Бунинг натижасида мазкур газларнинг концентра
цияси глобал микёсда ортиб бормокда.
2.4. Атмосфера аэрозоли
Атмосфера таркибига
аэрозоллар
деб аталувчи хдвода муаллак
холатда
булган
купсонли
каттик
ва
суюк
моддаларнинг
аралашмалари хам киради. Каттик аэрозол зарраларининг радиуси
10"8-ьЮ'2 см, томчиларнинг радиуси эса -lO'VlO' 1 см ни ташкил эта
ди.
Атмосфера аэрозоли
мураккаб
кимёвий
ва физикавий
жараёнларнинг махсулотидир. Бу жараёнларнинг мураккаблиги
ва аэрозол киска вакт мавжуд булганлиги туфайли, унинг
кимёвий таркиби ва физикавий характеристикалари нихоятда
узгарувчан.
Атмосфера
аэрозолларининг
таркиби
ва
\осил
булиш
манбаларига кура уларни куйидаги синфларга булиш мумкин.
Келиб чикиши табиий булган аэрозолларга куйидагилар
киради:
-
тупрок заррачалари ва тог жинсларининг шамол натижа
сида емирилиши
д
;исобига хосил булган мщсулотлар (чанг),
28
атмосферага йил мобайнида кушиладиган бу зарраларнинг микдори
кенг чегараларда узгаради ва 130 дан 8000 млн. т гачани ташкил
килади;
-
вулк,он аэрозоли (кул),
атмосферага йилига 200 дан 1000 млн.
тоннагача кушилади;
-
денгиз мавжлари томчиларидан бугланиш мщсулотлари
(асосан NaCl), атмосферага йилига 300 дан 1300 млн. тоннагача
куши лад и;
-
урмон ёнгинларининг курум заррачалари,
атмосферага йилига
3 дан 360 млн. тоннагача кушилади;
-
коинот чанги,
метеоритлар ёнишидан пайдо булади, уларнинг
микдори йилига 0,25 дан 14 млн. тоннагача;
- атмосферага бевосита чикариладиган (усимликларнинг чанги,
микроорганизмлар ва х,.к.) ва учувчан органик бирикмалар
конденсацияси ёки бу бирикмалар орасидаги кимёвий реакциялар
натижасида шаклланадиган
биоген келиб чицишга эга булган
заррачалар,
шунингдек
табиий газсимон реакциялар мщсулотлари
(масалан, олтингугуртнинг океан сиртидан ажралиб, унинг кайта
тикланиши х,исобига хосил булувчи сульфатлар). Турли бахолаш-
ларга кура атмосферага бу заррачалар 345 дан 1460 млн. тоннагача
кушилади.
Келиб чикиши табиий булган аэрозолларнинг умумий микдори
йилига 978 дан 12100 млн. тоннагача узгариши мумкин.
Антропоген келиб чикишга эга булган аэрозоллар иккинчи
синфни ташкил этади. Бундай аэрозоль манбаларига куйидагилар
киради:
-
саноат корхоналари, транспорт ва ёщ лги ёкувчи цурил-
малардан
бевосита
чщиндилар
(курум, тутун,
йул чанги
заррачалари ва х.к.), шунингдек
цишлок, хужалиги ерларидан шамол
натижасида кутарилувчи мщсулотлар\
жами бу манбалардан
атмосферага бир йилда 18 дан 240 млн. тоннагача зарралар
чикарилди;
-
газ фазали реакциялар мщсулотлари
(иккиламчи аэрозоллар),
улар ёниш жараёнлари ва кимёвий реакциялар натижасида хосил
булади (сульфатлар, нитратлар, органик бирикмалар); бу аэрозол
ларнинг йиллик микдори 100 дан 360 млн. тоннагача узгариши
мумкин.
Антропоген манбалар бир йилда жами 118 дан 601 млн.
юннагача чикиндиларни атмосферага ташлайди.
29
Турли аэрозолларнинг атмосферага келиб кушилишининг
юкорида келтирилган микдорий к)фсаткичлари сезиларли хатолик-
ларга эга. Бу айникса, табиий манбалардан чикаётган чикиндиларни
бахолашга тааллукди. Масалан, атмосферага кушилаётган тупрок
чанги микдори икки тартиб аникдигидагина бахоланади. Бахо-
лашнинг айрим манбаларига мувофгас, урмон ёнгинлари натижасида
хосил булган аэрозоллар микдори йилига 36-360 млн. т ни ташкил
этса, бошкалари буйича эса - йилига 3 млн. т атрофида.
Барча манбалардан чикаётган чангнинг йиллик йигинди
микдори $фтача 2,3 млрд. т булиб, мумкин булган четланиш
±1,4 млрд. т ни ташкил этади.
Атмосфера
аралашмалари
орасида
сунъий
радиоактив
парчаланиш мщсулотлари
алохдда уринни эгаллайди. Улар атом
ва термоядро синов портлатишлари, шунингдек атом электростан-
цияларидаги
техноген
фалокатлар
натижасида
атмосферага
чикарилади.
Атмосферада руй берувчи физикавий жараёнларда атмосфера
аэрозоллари мухим роль уйнайди.
Денгиз суви мавжланганда атмосферага кушилувчи гигро-
скопик денгиз тузи заррачалари, шунингдек гигроскопик чанг
зарралари атмосферада
конденсация ядролари
вазифасини бажа-
ради, яъни уларга сув буги молекулалари ёпишиб сув томчиларини
хосил килади. Конденсация ядроларининг роли шундаки, улар
гигроскопик хусусияти туфайли хосил булган томчининг тургун-
лигини оширишади. Агар хавода конденсация ядролари булмага-
нида эди, ута туйиниш холатларида хам конденсация юз бермасди.
Юкорида таъкидланганидек, эрувчан гигроскопик тузлар,
айникса денгиз тузлари, мухим конденсация ядролари хисобланади.
Денгиз тулкинланганида ва денгиз сувининг сачрашида хамда
томчиларнинг кейинчалик хавода бугланишида улар атмосферага
катта микдорда кушилади. Тулкин >фкачларида хаво пуфакчалари
пайдо булиб, улар кейинчалик ёрилади. Натижада денгиз сувининг
сачраши содир булади. Диаметри 6 мм булган биргина хаво
пуфагининг ёрилиши тахминан 1000 та томчини хосил килади.
Шамол тезлиги 15 м/с булганда бир сантиметр квадрат денгиз
сиртидан хавога хар секундда массаси 10'5 г тартибида булган бир
неча унлаб конденсация ядролари кушилади. Умуман, туз ва
гигроскопик ядролар атмосферага шунингдек тупрокнинг чанги-
шида хам кушилади.
30
Бундай йул билан пайдо булган конденсация ядролари
микрометрнинг ундан ва юздан бир улушлари тартибидаги
улчамларга эга. Улчамларининг кичиклиги туфайли конденсация
ядролари чукмайди ва хаво окимлари билан катта масофаларга
кучади. Шу билан бирга улар узларининг гигроскопиклиги сабабли
туйинган туз эритмасининг
майда
томчилари
куринишида
атмосферада сузадилар. Нисбий намликнинг ортишида томчилар
каттая бошлайди,
100% га якин намликда эса булут ва
туманларнинг куринувчан томчиларига айланади. Бирок булут
томчилари барча ядроларда эмас, балки радиуси 1 мкм дан катта
булган
энг йирик ядроларда
шаклланади.
Худди шундай жараёнлар
ёниш ёки органик парчаланиш
мщсулотлари
хцсобланадиган гигроскопик каттик заррачалар ва
томчиларда кузатилади. Булар азот кислотаси, олтингугурт
кислотаси, аммоний сульфата ва бошкалар. Бундай ядролар
айникса саноат марказлари атмосферасида куп микдорда булади.
Шунинг учун, шахарларда туманлар шахардан гашкари жойлар-
дагига нисбатан купрок шаклланади ва интенсивлиги каттарок
булади.
Атмосферадаги газлар молекулалари ва атмосфера аэрозоли
эарраларининг маълум кисми электр зарядига эга.
Бундай
зарядланган заррачалар
ионлар
деб юритилади. Агар атмосфера
куйи катламларидаги ионлар молекуляр улчамларга эга булса,
енгш
ва суюк ёки каттик заррачалар булса,
огир
ионлар деб аталади.
Атмосферада мусбат электр зарядларининг устунлиги натижасида
атмосферанинг йигинди заряди мусбат. Ер сирти эса йигиндида
манфий булган электр зарядига эга. Окцбагда атмосфера ва ер
сирти уртасида маълум потенциал фарки пайдо булади. Ушбу
потенциалнинг градиенти сон жихатидан атмосфера электр
майдонининг
кучланганлигига
тенг.
Атмосферадаги электр майдони одатда мусбат зарядланган
атмосферадан манфий зарядланган ер сирти томонга йуналган
утказувчанлик токларининг
хосил булишига олиб келади.
Атмосфера
аэрозоллари
атмосферанинг
электр
характе-
ристикалари - электр утказувчанлик, электр майдонининг кучлан-
ганлиги, электр токининг зичлигига сезиларли таъсир курсатади.
Аэрозоль зарралар мусбат ва манфий енгил ионлар концентра-
циясининг узгаришига олиб келади. Атмосфера электрини кузатиш
станциялари тармогида электр утказувчанликни
Do'stlaringiz bilan baham: |