Yoshlar salohiyatini rivojlantirishda gumanitar fanlarning o`rni

YOSHLAR SALOHIYATINI RIVOJLANTIRISHDA GUMANITAR FANLARNING O`RNI.

Qudratov Davron Sami o`g`li,

Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti Shahrisabz filiali 1-kurs talabasi.
Tel: [phone]
Annotatsiya: Yoshlarni barkamol avlod qilib tarbiyalashda gumanitar fanlarning tutgan o`rni juda muhim. Tarix fani yoshlar salohiyatini rivojlantirishda alohida ahamiyat kasb etadi. O`tmishda yashab o`tgan allomalarimiz, mutafakkirlarimiz va buyuk bobokalonlarimizning ibratli hayot yo`llari va ular qoldirgan merosni o`rganish komil inson bo`lish uchun zamin yaratadi. Millatning ruhi bo`lgan ona tilini o`rganish yoshlarning o`z fikrlarini teran va ravon bayon qilishiga yordam beradi. Yosh avlodni tarbiyasining yaxshi tomonga yo`nalishi va so`z boyligining oshishiga badiiy adabiyotning ta`siri juda keng. Barkamol avlod, buyuk kelajak poydevoridir.
Kalit so`zlar: Intellektual salohiyat, yoshlar, barkamol avlod, komil inson, adabiyot, tarix, ona tili, punktuatsiya, anotomofiziologik.
O`zbekiston Respublikasida yoshlarga, ularning ta`lim - tarbiyasiga, intellektual salohiyati va barkamol inson bo`lib yetishlariga katta e`tibor berilmoqda. Yosh avlodni intellektual salohiyatli, ma`nan yetuk, jismonan sog`lom va malakali kadrlar qilib tayyorlash davlatimiz siyosatining ustuvor yo`nalishlaridan biridir. Hozirgi kunda yoshlarni intellektual salohiyatini rivojlantirishda ijtimoiy (gumanitar) fanlarning o`rni muhim ahamiyatga ega.
Tarix fani yoshlarni ma`naviy yetuklikka erishishga, teran fikrlashga va intellektual salohiyatini rivojlantirishga yordam beradi. O`zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A. Karimov – “O`z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo`q “- deb yoshlarimizning tariximizni o`rganishlari, ularning salohiyatini rivojlantirishda va barkamol avlod bo`lib shakllanishida muhim ahamiyat kasb etishini takidlaydilar. Haqiqatdan ham, tarix fani yoshlarning salohiyatini kengaytirishga yordam beradi. O`tmishda yashab o`tgan allomalarimiz, mutafakkirlarimiz va ulamolarimizning ibratli hayot yo`llarini yoshlarimizga namuna qilib ko`rsatish, ularda avlod – ajdodlarimizga bo`lgan hurmatni yuksaltirish va intellektual salohiyatini kengaytirishga xizmat qiladi. Tarixni o`rganish o`tmishda yuz bergan xatolarni takrorlamaslikka zamin yaratadi. Tarixni o`rganishning mohiyati haqida O`zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A. Karimov – “Modomiki, o`z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo`lmas ekan, biz tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirishimiz,yana bir bor qurollantirish zarur . “– deb takidlaydilar. Albatta, tarixsiz kelajak yo`q, yoshlarimizga tarixni o`rgatmasdan turib, ularni yuksak ma`naviyatli, teran fikrlaydigan va intellektual salohiyatli qilib tarbiyalash ham juda murakkab va qiyin masaladir. Yoshlarimizni tarix fanidan chuqur bilimga ega bo`lishlari uchun, maktablarda tarix fanidan turli xil tadbirlar, to`garaklar va tarixiy qadamjolarga sayohatlarni tashkil etish yaxshi samara beradi.
Yoshlarga ona tili fanini o`qitishning ijtimoiy ahamiyati shundaki, bu fanni chuqur o`zlashtirgan o`quvchining nutqi rivojlanib, milliy madaniyati yuksaladi. Qalbida vatanparvarlik hissi jo`sh uradi. Bu yo`lda esa o`quvchilarga faqat ilm o`rgatish emas, balki ularning til malakasini oshirish ham dolzarbdir .
Til ta`limida yozma nutq ustida ishlash og`zaki nutqqa qaraganda ancha murakkab jarayon. Chunonchi, bu nutq turining murakkab tabiati – imlo qoidalariga amal qilish, tinish belgilarini o`rinli qo`llash, fikrning uslub talabiga muvofiq bayon qilinishidir. Yozma nutq o`quvchidan grammatik va mazmun jihatidan to`g`ri qo`llashni, fikrni ixcham, uslub jihatdan sodda va ravon ifodalashni talab etadi. Bu jihatlar o`quvchidan yozma savodxonlikni talab qiladi.
Ta`kidlash joizki, yozma savodxonlikni rivojlantirishda punktuatsiya, ya`ni tinish belgilarini to`g`ri qo`llashga oid bilimlar alohida ahamiyat kasb etadi. Savodli yozish va husnixat malakasi barcha kasb egalari, soha mutaxassislari uchun birdek zarur. Buning uchun o`zbek tilidagi ishora-imlo qoidalarini mukammal bilish zarur. Bir guruh yetakchi olimlar tomonidan “O`zbek tili punktuatsiyasining asosiy qoidalari” (T.2014, “Ma`naviyati”) kitobi chop etildi.
Kuzatishlar shuni ko`rsatmoqdaki, o`qituvchilar diktantda yo`l qo`yilgan xatolarni o`quvchilarning o`zlariga o`tilgan qoidalarni eslatish yo`li bilan tuzattirish, bu borada ularni hamkorlikka chorlash usuliga murojaat etmaydilar. Xatolar ustida ishlash masalasida hamkorlikdagi ta`lim joriy etilganicha yo`q. Yozma ishlardagi xatolarni tuzatishda pedagogik texnologiyaning metod va usullaridan foydalanish samarali hisoblanadi. Demak, o`qituvchi har bir diktant tahlilini o`tkazishda undan oldingi yozma ishda o`quvchiga qanday topshiriq berganini ham hisobga olishi lozim.
O`zbek xalqi boy adabiy yodgorliklarga ega. O`tmishda yaratilgan mo`tabar og`zaki va yozma adabiyotimiz namunalarini chuqur o`rganish va bilish har bir o`quvchining, shu yurtda yashayotgan kishilarning ulug` burchidir. Bugungi kunda, yurtimiz ozodlikka xalqimiz istiqlolga erishgandan so`ng, o`tmish merosimizga e`tibor yanada kuchaydi. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov o`zlarining qator suhbatlari, nutq va kitoblarida buyuk ajdodlarimiz qoldirgan merosni o`rganishning ahamiyatini qayta-qayta ta`kidlaganlar. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ham yurtimizda kitobxonlikni keng targ`ib qilishda qator ishlarni amalga oshirmoqda. Zero, xalqimiz mustaqillikka erishgandan so`nggina bizga noma`lum ko`pgina ulug` shoirlarimiz, olimlarimiz, muhaddislarimiz haqida ma`lumotga ega bo`ldik, asarlarini o`rgana boshladik.
O`zbek adabiyoti qadimiy tarixga ega. Adabiyot jamiyat hayotining o`ziga xos ifodasi. U jamiyat tarixidagi jiddiy o`zgarishlarni xilma-xil obrazlar vositasida turli badiiy shakllarda aks ettirdi. Adabiyot, avvalo, so`z va ruhiyat san`atidir. U inson ruhiyatidagi nihoyatda nozik tovlanish va ohanglarni ilg`ashga, ularni aks ettirishga intiladi. O`zbek xalqi ma`naviy madaniyatining katta va ajralmas bir qismi o`zbek adabiyotidir.
Yoshlarni salohiyatini oshirish uchun, yosh toifalariga ham e`tibor qaratish lozim. Xususan o`rta maktab yoshi ya`ni o`smirlik davri yoshlar hayotidagi juda muhim davrlardan biridir. O`smirlik davri 12-15 yoshlarni o`z ichiga oladi.
O`smirlikning murakkabligi anotomofiziologik va psixologik xususiyatdagi kuchli o`zgarishlar bilan bog`liqdir. Bolaning o`sishi tezlashadi. Bu bolaning fe`l-atvoriga ta`sir etadi. O`smir hayotida mehnat, o`yin, sport va jamoat ishlari katta rol o`ynaydi. Ba`zilarining o`zlashtirishi pasayadi, intizomi bo`shashadi. Hozirgi davr o`smirlarining ruhiyatida quyidagi holatlar ko`zga tashlanadi:
Intellektual rivojlanish - tafakkur qobiliyati, aqliy faoliyatni yuqori saviyada tashkil etishni talab etadi, bilishga qiziqishi ortadi. Bu davrda to`garaklar, studiya, seksiya, turli tadbirlar o`tkazish katta ahamiyatga ega. Ularning kitob o`qishga qiziqishi ortadi.O`z-o`zini anglash, baholash, tarbiyalash shakllanadi. U o`zini boshqalar bilan taqqoslay boshlaydi. Ammo yuqoridagilar bilan bir qatorda o`smir xarakterida murakkab qarama-qarshiliklar ham mavjud bo`ladi. Bu o`smir faoliyati, xulqida yangi xislatlar-yosh xususiyatining yangidan boshlanishi sanaladi. Lekin o`smirlarning hammasida ham bilishga qiziqish darajasi yuqori emas. 38 % o`smir hech qaysi o`quv fanlarini o`qishga qiziqmaydi. Boshqalarining uchta yoki ikkita o`quv fani, aksariyat hollarda esa bitta o`quv faniga qiziqishi aniqlangan. Kichik yoshdagi o`smirlar qiziqishi o`qitish jarayoniga bog`liq. Lekin ularning qiziqishlari, shuningdek, kitob o`qishlari ham barqaror emas.
Turli to`garaklarga 21% o`smir qatnashadi, qolganlari sport yoki musiqa bilan shug`ullanadi. 40% o`quvchida sinfdan tashqari ishlarda qatnashishda ham barqarorlik yo`q. Televizorni har kuni 88% o`smir tomosha qiladi. Ular oddiy kunni o`z ixtiyorlari bilan qanday o`tkazadilar, degan savolga javob topish uchun o`tkazilgan tadqiqot natijalari quyidagilarni qayd etdi: 85% o`smir vaqtini o`z holicha o`tkazadi, 70% kino yoki televizor ko`radi, 50% sport bilan shug`ullanadi 45% hech narsa bilan shug`ullanmaydi. Shuningdek, yomon baho olmaslik uchun maktabga boradigan o`smirlarning soni 15% tashkil etadi. Shuning uchun bu davrda bolalar rivojlanishiga katta e`tibor berish lozim.
Yoshlarning qiziqishlarini erta aniqlash va ularni ma`lum bir kasb-hunarga yo`naltirish hozirgi kunda dolzarb muammolardan biridir. Ularni kelajakda barkamol avlod bo`lib shakllanishi uchun gumanitar fanlarning o`rni muhim ahamiyatga ega. Shunday ekan, yoshlarni badiiy adabiyotga, tarixga va tilga bo`lgan mehrini uyg`otish va ularni hayotda o`z o`rniga ega bo`lishlari uchun ko`maklashish juda muhim.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   I.A.Karimov.”Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T:.“Sharq” nashriyoti 1998.
   
2. 
   S.R.Baxadirova. “Pedagogika va psixologiya asoslari”, T:.”ILM ZIYO”- 2016.
   
3. 
   M.X.Toxtaxodjayeva.”Pedagogika”, “O`ZBEKISTON FAYLASUFLARI MILLIY NASHRIYOTI”, TOSHKENT-2010.
   
4. 
   M.E.Axmedova “Pedagogika nazariyasi va tarixi”, “TAFAKKUR-BO’STONI”, TOSHKENT-2011.