Yoshlar ishlari agentligi huzuridagi yoshlar muammolarini o’rganish va istiqbolli kadrlarni tayyorlash instituti

1.1. O‘qituvchilarning pedagogik kompetensiyalarini rivojlantirishning nazariy metodologik asoslari

Yurtimizda milliy ta'lim tizimini modernizatsiya qilish jarayoni pedagog mutaxassislarning malakasini oshirishga tabiiy ravishda ta'sir ko'rsatadi. Ta'lim sohasidagi raqobat kundan-kunga o'sib bormoqda, kasbiy o'sishni davom ettirishni istaganlar esa tobora ko'payib bormoqda. Malaka - bir tomondan, endilikda, o'qituvchining oddiy pedagogik faoliyatni amalga oshirishi samarasiz ekanligini, ikkinchi tomondan uning intellektual rivojlanish darajasini tavsiflaydi.

Bugungi kunda o'qituvchilik kasbining har bir vakili nafaqat o'qituvchi, murabbiy yoki tarbiyachi rolida, balki tadqiqotning yangi asoslari va usullarini kashf etuvchi tadqiqotchi, innovator sifatida ham ishlaydi, an'anani innovatsiya bilan uyg'unlashtiradi, o'qitish va tarbiyalashning innovatsion texnologiyalaridan foydalanadi. Yildan yilga o'qituvchilar tobora ko'proq innovatsion faoliyatga jalb qilinmoqda, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanmoqda, yangi usullarni ishlab chiqmoqda yoki sinovdan o'tkazmoqda. Shu sababli, o'qituvchilarning o'zlarining rivojlanishlari va tajriba to'plashga intilishlarini qo'llab-quvvatlash va ushbu tajribani hamkasblariga keng qamrovli tarzda yetkazish imkoniyatini ta'minlash kerak, bu ayniqsa yangi ta'lim standartlariga o'tish va muqobil o'quv dasturlarini jadal rivojlantirish sharoitida muhimdir.

Pedagogik kompetensiyalarini rivojlantirish jarayoni ko'p qirralidir. Zamonaviy sharoitda o'tkazilgan seminarlar, malaka oshirish kurslari ham ma'lumotni to'ldirish manbai bo'lib, o'qituvchining bilimlarini chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Bunda asosan uzluksiz ta'limga alohida ahamiyat beriladi. “Inson-inson” faoliyat tizimida, ayniqsa zamonaviy o'qituvchilar intellektual salohiyatini har tomonlama oshirish bo'yicha doimiy ishlarni talab qilishini anglash aksiomasi bo'ladi. Buning mazmuni shundaki, pedagog faoliyati uning mahorat darajasi bilan bevosita bog’liq bo’lib, u hamkorlik asosiga quriladi. Pedagogik faoliyat bu - mazmunini o‘quvchilarni o‘qitish, tarbiyalash, rivojlantirish tashkil qilgan faoliyatdir. Shuni yodda tutish kerakki, pedagogik faoliyat bu bir tomonlama emas, balki ikkitomonlama (hamkorlikdagi) faoliyatdir. Unda ikkita faol tomon ishtirok etadi: o‘qituvchi - o‘quvchi. Maqsad - o‘quvchi, o‘quvchi shaxsi, uning rivojlanishidir.¹

Uzluksiz ta'limda yangilangan o'qitish tizimi o'qituvchilarning o'z amaliyotini tanqidiy anglashi, kasbiy faoliyatini tahlil qilish va takomillashtirish, o'qishga yangicha yondashuvlar, yangi texnologiyalarni ishlab chiqish qobiliyatini shakllantiradi va o'qituvchilarni kasbiy jamoalarda faol ishtirok etishga yo'naltiradi. Aksariyat o'qituvchilar hamkasblari, innovatsion ta’lim berishga qodir o'qituvchilar tajribasidan o'rganishni afzal ko'rishadi. Shubhasiz, zamonaviy o'qituvchi malaka oshirish kurslarini tugatib, qimmatli tajriba, samarali usullar, pedagogik texnologiyalar egasi bo'ladi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, o'qituvchining muvaffaqiyati - bu uning malakasini doimiy ravishda takomillashtirishidir.²

Maktabda o'qitish va tarbiyalash sifatini oshirish o'qituvchining tayyorgarligi darajasiga bevosita bog'liq bo'lib, bu daraja doimo o'sib borishni talab etadi. O'qituvchilardan loyiha faoliyati bilan muntazam ravishda shug'ullanish, eng yangi pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda ta'lim mazmuniga yangicha yondashuvlarni ishlab chiqish qobiliyati talab etiladi. O’qituvchilar maktab va shahar tanlovlarida qatnashish, kunduzgi va masofaviy o'qitish kurslarida o'qish orqali o'zlarining malakalari va kasbiy bilimlarini oshiradilar. Biroq hozirgi kunda doimiy uzluksiz ta'lim kurslari, seminarlar, konferensiyalarning samaradorligi o'z-o'zini o'qitish jarayonisiz samarasiz bo'ladi. Amaliyotdan ma'lumki, kasbiy rivojlanishda o'zini o'zi o'qitish orqali bilim va ko’nikmalarni oshirib borish yuqori samara beradi. O'z-o'zini tarbiyalash – bu har qanday kasbning ijodiy va mas'uliyatli shaxsiga ehtiyojidan kelib chiqadi. Bu malakali hamkasblar bilan tajriba almashish orqali malakali yordam olish imkoniyatidir.

O'z-o'zini takomillashtirish zarurati o'qituvchining kundalik ehtiyojiga aylanishi kerak. O’quvchini tarbiyalash, o’qitish va rivojlantirish uchun o'qituvchi ta'limning pedagogik va psixologik asoslarini bilishi hamda professional barkamol shaxs bo'lishi talab etiladi.

Bugungi kunda o’qituvchi faol innovatsion texnologiyalarni qo’llagan holda dars o’tishi va o’zi ham o’qitish texnologiyalarini ishlab chiqishi zarur bo’ladi, aks holda o’quvchilarni ijtimoiylashishga tayyorlash va ularni jamiyatda raqobatbardosh qilish mumkin emas. Rivojlanib borayotgan dunyoda globallashuv jarayonlari jadallashgan bir sharoitda maktab yoshidagi bolalarning jamiyatga tez moslashishi, ijtimoiylashuvi muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy fanda ijtimoiylashuv tushunchasi shaxsning moslashuvi va individuallashish jarayonlarini o’zaro bog’laydi. O'qituvchining malakasi haqida gapirganda, men professionallik, mahorat va malakaga urg'u bermoqchiman. O'zaro ishlash va o'zini takomillashtirish jarayoni bilan o'qituvchilar kasbiy faoliyatda samarali bo'ladilar. O'qituvchi faoliyatidagi ustuvor yo'nalish har doim professional rivojlanish bo'lishi kerak.

O'qituvchilar uchun qo'shimcha o'quv kurslari butun o'quv jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Keyingi o'quv kurslari o'qituvchining o'zi ham, butun maktab jamoasi uchun ham kasbiy mahoratni oshirish maqsadiga yo'naltirilishi kerak. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, tarqoq kurslar pedagogik faoliyatni takomillashtirishda bilim yukini to'ldirishda ijobiy natijaga erishishga imkon bermaydi.³

Malaka oshirish tizimi o'qituvchining o'zini namoyon qilishi bilan birga, asosiy ko’nikmalarini rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratishi va shu orqali sifatli ta'limga bo'lgan talabning oshib borishi fonida malakali kadrlarga bo'lgan talabni qondirishi lozim.

Jamiyat har doim o'qituvchiga eng yuqori talablarni qo'yadi. O’qituvchi nafaqat muomala madaniyati-yu kiyinish uslubi bilan, balki dunyoqarashi, bilimi va sifatli ta’lim bera olish qobiliyati bilan boshqalardan ajralib turishi lozim. Albatta, boshqalarga ta'lim berish uchun siz boshqa soha vakillaridan ko'proq bilishingiz kerak.

Haqiqiy o'qituvchi nafaqat o'z faniga va uni o'qitish metodologiyasiga egallashi, balki yaqin atrofdagi ilmiy sohalar, ijtimoiy hayotning turli sohalarida bilimlarga ega bo'lishi, zamonaviy siyosat, iqtisodiyot va boshqalarni yaxshi bilishi kerak, doimiy ravishda o'rganishdan to'xtamaslik talab etiladi, chunki vaqt o’tgan sari o’quvchilarning dunyoqarashi o’zgarib boradi, fikrlash qobiliyati chuqurlashadi va tezda o'zgaradi, atrofdagi dunyo haqidagi fikrlari teranlashib ko’proq ma’lumotga to’yinish istagi kuchayib boradi. O'z-o'zini o'qitish qobiliyati o'qituvchida pedagogik oliygoh diplomi bilan shakllanmaydi. Ushbu qobiliyat har bir o'qituvchining psixologik va intellektual ko'rsatkichlari bilan belgilanadi, ammo bu qobiliyat ma'lumot manbalari bilan ishlash jarayonida, tahlil qilish va introspektsiya jarayonida, ularning faoliyati va hamkasblari faoliyatini kuzatish orqali rivojlanadi.

Qo'shimcha o'quv kurslari nafaqat zamonaviy ta'limning yangi talablari va texnologiyalari bilan tanishish, avvalambor, teran fikrli odamlar bilan uchrashish imkoniyatini beradi: ya’ni o'z ishiga samimiy va sodiq bo'lgan, o'z faniga cheksiz mehr qo'yadigan odamlardir.

Bilim va fikr almashish uchun o'qituvchi shaxsiy tajriba va o'quv mahoratiga ega bo'lish muhimdir. Har bir o'qituvchida sinfning e'tiborini qanday tortish, u yoki bu mavzuni qanday tushuntirish va o’quvchilarni qiziqtirish bo'yicha o'z taktikasi mavjud. Ammo, muammo shundaki, tadqiqotchilar bunday bilimlar "yashirin" ekanligiga ishonishadi va kasbiy o'zini o'zi aks ettirmasdan, tushunmasdan ham, o'qituvchiga nou-xauni aniqlash va shakllantirish ba'zan qiyin kechadi. Bilimni maktab o'quvchilariga, boshqa holatda esa hamkasblarga yetkazish - bu boshqa-boshqa narsa. O’qituvchining tajribani yetkazish usullari bir-biridan tubdan farq qiladi. Agar o’qituvchida hamkasblari bilan o’z tajribasini o’rtoqlashishda muammolar yuzaga kelsa, andragogika⁴ yordamga keladi.

O'qituvchilarni qo'shimcha o'qitish - bu doimiy ravishda ta'lim tizimini rivojlantirishning yaxlit va uzoq muddatli dasturining bir qismi bo'lishi kerak bo'lgan kasbiy bilim, malaka va ko'nikmalarni yangilashning doimiy jarayonidir. Zamonaviy dunyoda mutaxassisning malakasini oshirish masalalari har qanday ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatning ta'lim tizimidagi eng muhim masalalardan biri hisoblanadi.⁵

Ta'kidlash joizki, o'qituvchilarning uzluksiz tayyorgarligi muammosini hal qilish, ularning mustaqil ishlashlari uchun shart-sharoitlar yaratish, pedagogika, psixologiya, axborot texnologiyalari, zamonaviy madaniy tayyorgarlik masalalari bo'yicha zamonaviy bilimlarni olish uchun turli xil yondashuvlar ishlab chiqilmoqda. Oxirgi 3 yil davomida o’qituvchining o’z ustida ishlashi, kasbiy rivojlanishiga to’siq bo’ladigan nosohaviy faoliyatga jalb qilish holatlariga chek qo’yildi. Maktabda o’qituvchining asosiy ish faoliyati ta’lim berish ekanligi va bundan buyon majburiy mehnatga jalb qilinmasligi Prezidentimiz boshchiligidagi videolselektor yig’ilishlarida bot-bot takrorlandi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev qayd etganidek, “Maktab o‘zgarmasa, jamiyat o‘zgarmaydi. Bu — aksioma. Buni inkor qilib bo‘lmaydi”.⁶

Davlat ta'lim standartlari talablarini bajarishda va o'qituvchilarning malakasini oshirishda pedagogik kengashlar, ta'limning dolzarb muammolari bo'yicha seminarlar, o'quv-uslubiy majmualarni yangilash, didaktik materiallar, qo'llanmalar, tavsiyalar, darslarni tayyorlashning faol usullari va tizimlarini takomillashtirishning yangi shakllari asosiy rolni o'ynashi kerak. Hozirgi vaqtda o'qituvchilarning pedagogik kompetensiyalarini rivojlantirishning an'anaviy shakllarini sifatli yangilash uchun quyidagi imkoniyat va ehtiyojlar mavjud:

• 
  umumiy muammo ustida ishlaydigan o'qituvchilar uchun kurslar;
  
• 
  innovatsion mavzu bo'yicha ishlaydigan bir guruh o'qituvchilar uchun muammoli tematik kurslar;
  
• 
  muammoli kurslar;
  
• 
  masofaviy ta'lim;
  
• 
  individual rejaga muvofiq mashg'ulotlar o'tkazish;
  
• 
  Internet-forumlar va tanlovlar;
  
• 
  ochiq darslar haftaliklari;
  
• 
  uslubiy seminarlar, mahorat darslari;
  
• 
  uslubiy kunlar;
  
• 
  O’qituvchilarning kasbiy mahorat musobaqalarida qatnashishi.
  

Mavjud sharoitda ushbu an'anaviy shakllarning barchasi o'qituvchiga qo'yiladigan zamonaviy talablarga muvofiq yangi mazmun bilan to'ldirilishi kerak.

Bugungi kunda, ma'lum bir texnologiyani tatbiq etadigan o'qituvchi, uning asoslarini tushunish darajasiga ko'tarilishi, ba'zi hollarda uni o'zgartirishi, yangisini yaratishi lozim, ammo mustaqil faoliyatning yuqori darajalariga ko'tarilgan holda, u psixologik jihatdan to'plangan barcha bilimlarga to'liq ega bo'lishi kerak. Bunda asosiy urg’u pedagogik nazariya va amaliyotning uyg’unlashuviga beriladi.⁷

Pedagogik kompetensiyalarini shakllantirishning barcha usullari, agar ular o'qituvchiga turli xil uslubiy faoliyat orqali amalga oshiriladigan va o'qituvchining faoliyatiga asos bo'lishi mumkin bo'lgan tarkibni ijodiy qayta ko'rib chiqishni maqsad qilgan bo'lsa, samarali deb hisoblanadi. Bunday holda, yuqoridagi ish shakllari o'qituvchi uchun shaxsiy ma'noga ega bo'lib, unga shaxsiy kasbiy o'sish maqsadlarini mustaqil ravishda shakllantirishga, ijodkorlikning paydo bo'lishi va rivojlanishi uchun sharoit yaratadigan tuzilmani shakllantirishga imkon beradi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida nazariy va amaliy bilimlar bilan birga tanlangan sohasi bo’yicha mustaqil faoliyat ko’rsata oladigan, bilimi va malakasini doimiy ravishda oshirib boradigan, masalaga ijodiy yondashgan holda muammoli vaziyatlarni to’g’ri baholab, tahlil qila oladigan mutaxassislarni tayyorlash asosiy vazifa sifatida belgilangan. O’qituvchi ish faoliyatining natijaviyligi bevosita kasbiy tayyorgarli darajasiga va o’z ustida ishlashiga bog’liq. Pedagoglar mehnat faoliyati, mustaqil ishlash va o’qish jarayonida zarur bilim, ko’nikma va malakalarni qo’lga kiritadilar. Zero, ta’lim tizimidagi islohotlarning hozirgi bosqichidagi asosiy vazifalardan biri ham o’z-o’zini rivojlantiruvchi, keng dunyoqarash, erkin va mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ajdodlarimizning bebaho boyligi va umumbashariy qadriyatlarga tayanadigan, ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalashga yo’naltirilgan, moslashuvchan va tezkorlikni ta’minlovchi takomillashgan ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish zaruriyatini belgilamoqda. Rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimida ham pedagog xodimlarning mustaqil malaka oshirishiga alohida ahamiyat beriladi. Xususan, Finlandiyada o’qituvchilar bir kunda sinfxonada 4 soat dars beradi va haftada 2 soatni mustaqil malaka oshirishga sarflaydi.

Mustaqil malaka oshirishning asosiy maqsadi – muayyan o’qitish faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan ko’nikmalarni, kasbiy kompetensiyalarni rivojlantirishdir. O’qituvchining mustaqil malaka oshirishi maktabda ta’lim-tarbiya ishlarining samaradorligini ta’minlashda hal qiluvchi vositalardan biri hisoblanadi.

Ilmiy manbalarda pedagogik kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirishning ta’limiy qadriyatlari guruhida o’z-o’zini takomillashtirishning omillari quyidagicha belgilangan:

• 
  O’z-o’zini takomillashtirishga yangicha yondashuv, mustaqil ta’lim olish;
  
• 
  Mustaqil bilim olish, shaxsiy qobiliyatlarni namoyon eta olish, ijtimoiy-kasbiy mustaqillik;
  
• 
  Mustaqil bilim olish strategiyasi, rejalashtirish va o’zini boshqarish, o’zini tarbiyalash;
  
• 
  Kasbiy-shaxsiy jihatdan o’zini takomillashtirish;
  
• 
  Mustaqil bilim olish manbalari, shakli, metod, usul va vositalari, ulardan samarali foydalanish va boshqalar.⁸
  

Faoliyatni individual rejalashtirish asosida ishlab chiqilgan mustaqil ta’lim olishga yordam beruvchi manbalardan mustaqil malaka oshirishning uslubiy ta’minoti sifatida foydalanish mumkin (1.1-rasm)