|
O'smirlik davrida shaxsning shakllanishi
Jinsiy yetilish o'smirning bu yoshdagi xulx-atvoriga asosiy biologik vosita sifatida ta'sir o'tkazadi. Lekin, bu bevosita ta'sirdir.
Ijtimoiy omillar esa quyidagilardir: kichik maktab yoshidan o'rta maktabga o'tish, ya'ni yakka o'qituvchi raxbarligidan ko'pchilik o'qituvchilar tasarrufiga o'tish va muloqotdagi o'zgarishlar ijtimoiy foydali ishlarni kengaytirib borish, mustaqi va amaliy ishlarni ko'proq bajarish, shu bilan birga bolaning oiladagi o'rni xam o'zgarishidir. Ushbu o'zgarishlar ta'sirida bolalar jismoniy va aqliy imkoniyatlarini o'sib borishi munosabati bilan o'zlariga ko'proq ishona boshlaydilar, u endi oilaviy muammolar muxokamasida xam ishtirok eta boshlaydi. Katta o'smirlarga nisbatan kichik o'smirlarda paydo bo'ladigan kelisha olmaslikni ulardagi jinsiy yetilishi bilan emas, balki atrofdagi shart-sharoitlar, oiladagi ota-ona, aka-ukalarning unga munosabati, maxalla-ko'y, ya'ni ijtimoiy sharoitlar ta'siri bilan boxlash zarur. Shu ijtimoiy sharoit ulardagi psixologik ixlimni o'zgartirish bilan, kichik o'smirdagi yomon xulx-atvor, o'jarlik, kamchiliklarini tan olmaslik kabi salbiy xislatlarning oldini olishi mumkin.
Ba'zi o'qituvchilar kichik o'smirdagi bu o'zgarishlar - urushxoxlik va salbiy alomatlar o'jarliklarining iddizlari xaerdan kelib chixxani va nima bilan bog'langanligi, nimaning ta'siri ekanligini bilmay turib, noto'g'ri tashxis va xulosalar chiqaradilar va bu esa aksariyat xolda fojiaga olib kelishi mumkin.
Aslida o'smir yoshidagi bolalarning psixik xolatlarini va psixik rivojlanish xususiyatlarini xisobga olish , psixik muammolarini erkin va to'g'ri yechishlari uchun yordam berish, ularga psixologik yondashish zarur. Kichik o'smir yoshdagilar bilan ishlayotganda o'quvchining xar bir tashxi va ichki reaksiyasi ortida uning o'z psixologik sabablari borligini bilish muximdir. Bu "madaniyatsiz", "zararli", "tushunib bo'lmaydigan" deb nom olgan xatti-xarakatlar bir qarashda shunday baxolanadi, lekin bu xatti-xarakatlar shaxs xaror topishi maxsus bosqichi uchun xos xususiyatdir. Kichik o'smir psixologik "mexanizmi" sxematik ravishda quyidagicha baxolanadi. Endokrin garmonlarini paydo bo'lishi va ularning markaziy nerv sistemasiga ta'sir qilishi bilan bog'liqdir bo'lgan jinsiy yetilishning boshlanishi bolalarning faolligini jismoniy va psixologik imkoniyatlarini oshiradi, xamda bolada o'zini kattalardek xis etish, mustaqi bo'lish tuyxularini tuyush uchun qulay shart- sharoitlarni olib keladi. Biroq, psixik rivojlanishning bu bosqichida xam bola xali mustaqi xarakat qilishga to'la tayyor bo'lmaydi. Asosiy ziddiyatni keltirib chiqaruvchi omillardan biri o'z mustaqiligini imkoniyatidan ortix darajada baxolashdir. O'z imkoniyatlarini ortixcha baxolash bilan kichik o'smirning psixik imkoniyatlari o'rtasida tafovut paydo bo'ladi. Bu ziddiyatni xal etilishi qanday sodir bo'ladi va u bolani tashxi ko'rinishi xulx-atvorida qanday namoyon bo'ladi.
Ma'lumki, xar bir bolaning munosabatlari aniq ishlarda ko'rinadi, mustaxkamlanadi va qayd etiladi. Bola o'zidagi mustaqilikni shakllantirish uchun o'zi mustaqi ishlarni bajarishga to'g'ri keladi. Lekin, ikkinchi tomondan bir marta mustaqi ish bajarish uchun mavjud shart-sharoitlardan xoli bo'lishga xarakat qiladi. Bola boshqa mexanizmlarga ega emas. Bular o'smirning o'z kuchiga ichki bir ishonchni mavjud emasligini bildiradi. Bu belgilar mana shu yoshda kishini mustaqi xarakat qilishga kodir bo'lishga, ayni xollarda tevarak atrofdagi kishilarga qarshi borib, o'zini xax ekanligini qattiq turib ximoya qilishga, boshqa xollarda esa vaziyatni vazminlik bilan xabul qilishga dav'at etadi, Kichik o'smirda o'z-o'zini xurmat qilish va o'zini anglashni shakllantirishni bir qancha yo'llari mavjud.
Masalan: bu davrda kattalarga taqlid qilish yoki oilada o'z xurmatini talab qilish, o'z so'zini o'tkazish, o'zini xurmatli, obro'li katta yoshli kishini obraziga o'xshatib rivojlantirish kuchli bo'ladi. Ularga biror so'z yoki tanbex bilan murojaat xilsangiz, u o'zini mustaqi fikrlay olishi va biror ishni albatta uddasidan chiqa oladigandek ko'rsatadi. Vaxolanki, xali o'smirni psixologik imkoniyatlari yetarli emas yoki rivojlanmagan bo'lishi mumkin. Kattalar, o'qituvchilar o'smirdagi bu jarayonni psixologik nuqtai nazaridan baxolay olishimiz, unga soxta pedagogik, yuzaki yondashmay, aksincha, unga o'z imkoniyatlarini o'stirishga o'z ichki va tashxi xobiliyatlarini to'g'ri rivojlantirishga yo'naltirishimiz muxim.
O'smir yoshdagi bolani birinchi galdagi intilishi, u o'zini endi kichkina bola emas,balki katta bo'lib xolganligini atrofdagilarga ishontirishdan iborat. Bu yoshda kattalar o'smirlarni bilib-bilmay xo'yayotgan kamchilik va xatolarini ko'pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, xoralab emas, balki psixologik yo'l bilan yondashgan xolda yordam berish uni "katta bo'lib xolganlik" tuyxusini so'ndirib emas, balki katta odam qanday bo'lishi va qanday talablarga javob berishi kerakligini anglatishi zarur.
Demak, bu o'smirni to'laxonli psixik rivojlanishi uchun zarur bo'lgan xayotiy bir xislat ekanligini bilgan xolda shu bilan bog'liq salbiy ishlarni psixologik tabiatini to'g'ri tushunmoxi va bolalarni o'zlarini katta tutishlariga to'sxinlik xilmaslik, aksincha ularning bunday xatti-xarakatlarini ijobiy baxolashga intilishi kerak.
O'smirlarni o'z tengdoshlari bilan muloqotda bo'lishi g'oyat katta axamiyatga egadir. O'z tengdoshlari bilan tenglik asosida qilingan munosabat asosida o'smir aloxida bir ijtimoiy munosabatlar maktabini o'taydi. O'zaro qiziqishlar, atrof dunyoni, bir-birlarini o'zligini anglashlari va tushunishlari ular uchun juda ximmatlidir. O'smirlar uchun uy vazifalari, uy ishlari bo'yicha majburiyatlarni bajarishga xaraganda tengdoshlari bilan muloqot qilish muximrokdir. O'z sirlarini bola endi ota-onasiga emas, balki tengdoshiga ko'proq ishonadi. U endi salbiy va ijobiy tomonlariga aloxida bir urg'u bermagan xolda o'zi xoxlagan kishisi bilan do'st bo'lish xuxuxini talab etadi. O'z tengdoshlari bilan muloqot va munosabat jarayonida o'z shaxsini erkinlik bilan to'la namoyon eta oladi. Shaxsiy erkinlikni u katta bo'lish xuxuxi deb anglaydi. Ota- onalarning o'smirga shu erkinlikni bermasligi yoki o'smirning shunday deb bilishi natijasida, ular ota-onaga qarshi pozisiyada bo'ladilar. Shuni aloxida ta'kidlash lozimki, ana shu muloqot va munosabat asosida o'smirlarda xurur xissi shakllana boshlaydi. Albatta, xurur me'yor va qoidalari kattalardan o'rganiladi, lekin o'z xururini qanday ximoya qilishi o'smirlarning aloxida nazoratida bo'ladi. O'smirlar orasida sodixlik va to'g'rilik kabi xislatlar yuqori baxolanib, sotxinlik o'z so'ziga bevafolik, egoizm, xizxanchixlik qattiq xoralanadi va qattiq jazolanadi. Bu jazo u bilan urishish, kaltaklash unga qarshi baykot e'lon qilish va uni yolxizlatib xo'yish shaklida bo'lishi mumkin. O'smirlar o'zini xurmat qilishini, o'z fikrini va qiziqishini ximoya qilishni bilmagan tengdoshlariga juda past baxo beradilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
