Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Amaliy mashg’ulоt №3


Sinf хоnalari, va ustaхоnalar va spоrt zalini isitishini gigiеnik bahоlash
Mashg'ulot maqsadi:
— organizmga mikroiqlimning ta'siri va uning gigiyenik me'yori bilan tanishish.
Mashg'ulotni laboratoriya qurollari va kimyoviy birikmalar bilan ta'minlash: barometr, aneroid, termograf, simobli va
spirtli termometrlar, psixrometrlar, animometrlar (qanotli va
kosachali), katotermometr, barograf.
Xona havo haroratining o'rtacha ko'rsatkichlarini aniqlash.
Xonadagi havo harorati simobli va spirtli termometrda aniq-lanadi. Havo haroratini aniqlashdan oldin asbob shkalasidagi bo'linmalar ko'rsatkichi aniqlanadi. Misol uchun agar Г shkala
5 qismga bo'lingan bo'lsa, kichik bo'linma qiymati 1/5 yoki 0,2" ga teng. Ayni vaqtda ko'z-nay menisk chizig'i damida turishi ke-rak. Hozirgi kunda xona haroratini aniqlashda Selsiy shkalasi bo'yicha 0° dan 30—50°, tashqi havoni aniqlashda esa — 50 dan +50° gacha bo'lgan simobli va spirtli termometrlardan foy-dalaniladi.
Xonaning kun davomida maksimal darajadagi yuqori va eng past haroratini aniqlash uchun maksimal va minimal ko'r-satkichlarni ifodalovchi termometrlardan foydalaniladi (3-rasm). Bunday termometr orqali xonaning haroratini maksimal dara-jaga ko'tarilganligini va tushganini. ma'lum ajratilgan vaqtda (kecha-kunduz, haftada va h.k.) aniqlash mumkin.
Devor haroratini aniqlashda devor haroratini o'lchaydigan termometrlardan foydalaniladi (4- rasm). Termometrni devor-ga yopishtirish uchun mum, kanifol yoki alebastr qorishma-lari ishlatiladi. Devor harorati pol sathidan 10—15 sm hamda 1,5 m balandlikda o'lchanadi. Ushbu termometr yordamida de-
vorning burchaklari va eng sovuq joyining haroratini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Tashqi muhit haroratini uzluksiz ravishda obyektiv belgi-lab turish uchun o'zi yozuvchi asbob—termografdan foydala-niladi (5-rasm). Termograflar bir sutkalik yoki haftalik bo'ladi. Shu davr ichida harorat o'zgarishi bir me'yorda aylanib tura-digan, barabanga o'rnatilgan qog'ozda aniq ifodalanadi.
Havo haroratini aniqlashda termometrni isituvchi yoki so-vituvchi moslamalardan mumkin qadar uzoqroq o'rnatish kerak. Xona havosining o'rtacha haroratini aniqlash uchun go-rizontal holda kattalar uchun poldan 1,5 metr balandlikda, bolalar muassasalarida esa ularning o'rtacha bo'yiga qarab 5 nuqtadan, ya'ni xonaning 4 burchagidan devorlardan va isi-tish moslamalaridan 10 sm nari va xona o'rtasidan o'lchab o'rtacha arifmetik miqdori olinadi.
Vertikal bo'yicha kuzatilishi mumkin bo'lgan harorat o'zgarishini 3 balandlikda, jumladan: poldan 10 sm va 1,5 m balandlikda hamda shiftdan 15—20 sm pastdan aniqlanadi.
Gorizontal yo'nalishi bo'yicha haroratning o'zgarishi tash­qi devordan ichki devorgacha bo'lgan oraliqda 2° dan, vertikal yo'nalishi bo'yicha xonaning polidan 1,5 m balandlikda 1,5— 2,0°C dan oshmasligi kerak.
Bolalar va davolash-profilaktika muassasalarida xonalar ha-roratining o'rtacha ko'rsatkichi quyidagicha qabul qilingan: yasli yoshidagi bolalarning o'ynash va ovqatlanish xonalari uchun 40—60 % nisbiy namlikda 4-iqlim mintaqaga xos joylarda havo harorati 2ГС bo'lishi kerak.

Maktabgacha yoshdagi bolalarning yechinish xonalarida harorat 18—20°C; tibbiyot xonalarida va izolatorlarda 21—22°C;
hojatxonada 20—22°C; ochiq ayvonlarda, musiqa va badantar-biya xonalarida havo harorati birmuncha past (21°C); cho'milish havzalarida esa suv harorati 29—36°C orasida bo'lgani ma'qul.
Bolalar bog'chasidagi qolgan xonalarda havo harorati 15— 18°C orasida bo'lishi lozim.Birinchi qavatda joylashgan xona-lar, ya'ni o'ynash, ovqatlanish xonalarining qish faslidagi harorati 22°C dan kam bo'lmasligi kerak.
Maktab, maktab-internat, o'quv yurtlari xonalarining havo harorati 20°, nisbiy namligi 40—60 % bo'lishi, qish, kuz va bahor oylarida esa sinflarda, laboratoriyalarda, kutubxonalarda, ma'muriyat xonalarida, o'qituvchilar xonasida 21—17°C, ish xonalari va yotoqxonalarda 18—16°C, ayvonlarda va yechinish, yuvinish xonalarida, sport zallarida 15°C dan kam bo'lmasligi kerak.
Profilaktika-davolash muassasalarida qish faslida nisbiy namligi 30—50 % bo'lgan palatalarda harorat 20°C, chala tug'ilgan bolalar uchun ajratilgan xonalarda 25°C, muolaja va jarohatlarni bog'lash xonalarida 22°C, jarrohlik xonasida 2ГС, tug'ish xonasida 25 °C bo'lishi kerak.
r-—Ј«iX
ijnaadt „~_|-". .ми-
Xona haroratini bir yo'la tekshi-rilganda oliagan ma'lumotni to'la deb bo'lmaydi, chunki olinadigan ko'rsat-kich faslga, isitish moslamalarining turiga, issiqiik chiqarish davomiyligiga, xonadagi odamlar soniga, ularning xonada bo'lish paytiga va boshqalarga bog'liq. Shunga ko'ra xona harorati yuqoridagilarni hisobga olgan holda kun davomida tekshirib turilgani ma'qul.
Havo namligini aniqlashda aspira-tsion va statik psixrometrlardan hamda gigrograflardan foydalaniladi. Aspira-tsion psixrometrni statik psixrometrdan farqi shundaki, aspiratsion psixrometr-ga o'rnatilgan moslama orqali termometr ko'rsatkichlarini aniqlashdan oldin, joylarda aspiratsiya usulida havo yo'na-lishini bir tekisda tashkil qilish bilan birga termometrlarni radiatsion nur ta'siridan himoya qilish choralari ko'rilgan (6-rasm).
Psixrometrlar yordamida absolyut namlik aniqlanadi. Abso­lut namlik formula yordamida hisoblab chiqiladi:
K = F-0,50(T-T_l)-^,
bu yerda:
K— absolyut namlik, mm simob ustuni bo'yicha;
F— nam termometrning ko'rsatishi bo'yicha maksimal namlik (jadvaldan olinadi);
T— quruq termometr ko'rsatishi, °C;
T_x— nam termometr ko'rsatishi, °C;
B — tekshirish vaqtidagi barometr bosimi, mm simob us-tunida. Topilgan absolyut namlikni namlikka o'tkazish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: 1

к_х =4xioo%_s : ,

bu yerda: \ v
K— nisbiy namlik, % hisobida; '
K— absolyut namlik, mm simob ustunida;
F — quruq termometrning harorati bo'yicha maksimal nam­lik (1-ilovadan) olinadi.
Havo harakati sezilmaydigan xonalardagi nisbiy havo nam-lig'mi stansion psixrometr ko'rsatkichi bo'yicha hisoblash.
Aholi yashaydigan xonalarda nisbiy namlik 40—60% bo'lishi kerak.
Gigrograf — havo namligini uzluksiz qayd qilib boruvchi asbob. Gigrografning asosiy qismi yog'sizlantirilgan ayol sochi yoki ot yoli bo'lib, unga uzatkich mexanizmi yordamida chi-zuvchi ko'rsatkich ulanadi (7-rasm). Namlik o'zgarganda soch

Termometr ko'rsatkichi, °C	Nam termometr ko'rsatkichi, ° С
12	5,3	5,7	6,0	6,4	6,8	7,2	7,6	8,0	8,4	8,7	9Д	9,5	9,9
13	5,9	6,4	6,8	7,2	7,6	8,0	8,4	8,8	9,2	9,6	10,0	10,4	10,8
14	6,6	7,1	7,5	8,0	8,4	8,8	9,2	9,7	10,1	10,5	10,9	11,3	11J
15	7,3	7,8	8,2	8,7	9,2	9,6	10,0	10,5	10,9	11,4	11,8	12,2	12,6
16 '•	8,0	8,5	9,0	9,4	9,9	10,3	10,8	11,3	11,8	12,2	12,6	13,1	13,5
17	8,6	9,1	9,7	10,2	10,7	11,2	11,6	12,1	12,6	13,0	13,5	13,9	14,4
18	9,3	9,9	10,4	10,9	11,4	11,9	12,4	12,9	13,4	13,9	14,4	14,8	15,3
19	10,0	10,6	11,1	11,7	12,2	12,7	13,2	13,8	14,3	14,8	15,3	15,7	16,2
20	10,6	11,2	11,8	12,4	12,9	13,4	14,0	14,5	15,1	15,6	16,1	16,6	17,1
21	11,2	11,9	12,6	13,1	13,6	14,2	14,8	15,3	15,9	16,5	17,1	17,5	18,0
22	11,8	12,5	13,2	13,8	14,4	15,0	15,6	16,1	16,7	17,3	17,9	18,4	18,9
23	12,5	13,1	13,8	14,4	15,1	15,7	16,4	17,0	17,6	18,2	18,8	19,3	19,8
24	13,1	13,8	14,5	15,2	16,5	17,7	17,8	18,4	19,0	19,6	20,1	20,7	21,3
25	13,7	14,5	15,2	15,9	16,6	17,2	17,9	18,5	19,2	19,8	20,5	21,2	21,7
Nisbiy namlik, %	10	15	20	25	30	35	40	45	50	55	60	65	70

tolasi uzayadi yoki qisqaradi. Namlikning o'zgarishi soat mexanizmi qo'zg'almas o'q at roll da aylanib turadigan barabanga o'ralgan qog'oz lentadagi richag uchiga o'rnatilgan chizg'ich yordamida uzluksiz chi-ziladi, barabanning aylanish dav-riga ko'ra, gigrograflar sutkali va haftali bo'ladi.
Havo harakaii. Havo harakatini O'rta Osiyo iqlimi sharoitida aniq-lash muhim gigiyenik ahamiyatga ega. U turar joy, ko'cha, binolar atmosfera havosining tibbiy tozala-nishini ta'minlaydi.
Havo harorati yuqori bo'lganda shamol ortiqcha issiqlikni haydaydi. Past haroratli sharoitlarda esa shamolning salbiy ta'siri ortadi.
Sanitariya amaliyotida havo yo'nalish tezligi, asosan, qanot­li va kosachali anemometrlar yordamida aniqlanadi.
Qanotli anemometr shamolda harakatga keluvchi o'qqa o'rnatilgan qanotlardan iborat (8-rasm).

Qanotlar harakati natijasida aylantiriladigan o'q ko'rsatkichni harakatga keltirishi tufayli havoning yo'nalish tezligi siferblatda ifodalanadi. Bu-ning uchun asbobni ishlatishdan oldin siferblat ko'rsatkich-laridagi son yozib olinadi, ma'mm vaqt asbob ishlatilgach, so'nggi ko'rsatkichdan oldingisi ayrilib, sekundlarga bo'linadi, olingan raqam havo harakat tezligini sekundlarda ifodalaydi.

Qanotli anemometrlar yordamida tezlanishi 0,3 dan 12 m/sek bo'lgan havo yo'nalishini aniqlash mumkin.
Kosachali anemometr. Bu usulda havo yo'nalish tezligini aniqlash qanotli anemometrdan aylanuvchi o'qqa qanotlar o'rniga kosachalar o'rnatilishi bilan farqlanadi. Kosachali ane-mometrda tezligi sekundiga 1 dan 20 m bo'lgan havo yo'nalishini aniqlash mumkin (9-rasm). Yopiq xonalarda havoning kichik harakat tezligini aniqlash uchun (0,1—0,2 m/sek gacha) kata-termometrdan foydalaniladi (10-rasm).

Havoning sovitish xususiyatini aniqlash uchun katater-mometr asbobining yuqori rezervuarini ichidagi spirt 1/2 — 1/3 hajmiga ko'tarilgunicha suv hammomida isitiladi, so'ngra
4 — Gigiyena ho'llangan qismini quraq qilib artib tekshirilayotgan joyga— shtativga o'rnatiladi va naychadagi (spirtning ko'rsatkichi 38° dan 35° ga qadar tushish vaqti) sekundlarda belgilanadi. Katatermometrlarning sovish tezligi (mkal-sm²/sek) havoning sovitish xususiyatini ifodalaydi. Bu quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
H=F/a,

bu yerda:

F=katatermometr omili (o'zgarmas kattalik);
a — naychadagi spirt ko'rsatkichi, 38° dan 35° ga qadar
tushish vaqti sekundlarda ifodalanadi.
H= ni va atrofdagi havo harorat tezligini bilgan holda em-pirik topilgan formula yordamida xonadagi harakat tezligini aniqlash mumkin.
V=(H/Q-2/0,20) 1 m/sek gacha bo'lgan havo tezligi uchun
V=(H/Q-2/0,13) l m/ sek dan yuqori bo'lgan havo tezligi uchun
Bu yerda: V— havoning harakat tezligi, m/sek,
H— quruq katatermometrning sovish tezligi
mkal/sm²/sek;
Q — odamning tana harorati 36,5° bilan muhit harorati orasidagi farq; j
0,20-0,40—0,13-0,47— empirik koeffitsientlar
Yopiq xonalarda, davolash profilaktoriylarida va muassa-salarida havoning harakat tezligi 0,2—0,4 m/sek orasida. bo'lishi kerak.
Havo harakati tezligining me'yori, asosan, xonaning ha-roratiga ko'ra belgilanadi. Turar joy xonalarida havo harakati-ning tezligi 0,1 — 0,3 m/sek, sport zallarida 0,5 m/sek gacha, ishlab chiqarishda va issiq sexlarda 1—1,5 m/sek gacha me'yor bo'lib hisoblanadi.
Gigiyenik nuqtayi nazardan qulay deb shunday harorat, nisbiy namlik tezligi va boshqa ko'rsatkichlarga aytiladiki, hosil qilingan bunday sharoitlarda organizmda issiqlik almashinuvi va fiziologik faoliyat me'yorida kechadi. Bunday mikroiqlim kom-fort zona deb ataladi.
Komfort zona (kattalar uchun) havo harorati 17— 18°C, nisbiy namligi 40—60 % va havo yo'nalish tezligi 0,1 m/sek bo'lishi kerak. Yangi tug'ilgan bolalar uchun havo harorati qish faslida 24—25°, bahor va kuz fasllarida 21—22°, yoz faslida esa 18—19° atrofida, nisbiy namligi qanday fasl bo'lishidan qat'iy nazar 40—60%,havo yo'nalish tezligi 0,1—0,2 m/sek atrofida bo'lgani ma'qul.