Yosh davrlari psixologiyasi. (Maktabgacha ta`lim) Sayitmetova Shoxsanam

YOSH DAVRLARI PSIXOLOGIYASI. (MAKTABGACHA TA`LIM)
Sayitmetova Shoxsanam
21/10 gurux
22-bilet
1. Kichik maktab yoshida asosiy psixologik yangilik.
2. 0 ‘smirlik davriga o'tishdagi inqiroz.
3. 0 ‘smirlik davrida yetakchi faoliyat.
1Kichik maktab yoshida asosiy psixologik yangilikKichik maktab yoshida bolada ko‘pgina o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu o‘quv faoliyati ko‘nikmalarining shakllanishi, o‘z-o‘zini boshqarish, dunyoni bilish munosabati shakllanishi uchun senzi- tiv davr hisoblanadi.Intellektual refleksiya (o‘z harakatlari va ularning asoslari mazmunini anglash qobiliyati) kichik maktab yoshida nazariy tafakkur shakllanishidan darak beruvchi asosiy yangi psixologik tuzilmadir. Nazariy tafakkur nafaqat qoidalarni, balki ularni ochish va qayta qurish vaziyatida namoyon bo‘ladi.Bu yosh davrida o‘zini bilish va shaxsiy refleksiya o‘z im- koniyatlari chegarasini mustaqil bilish qobiliyati sifatida shakl-lanadi («Bu topshiriqni yecha olamanmi, yoki yo‘qmi?», «uniyechish uchun menga nima halaqit beradi?», harakatning ichki rejasi (ma’lum natijaga erishishni rejalashtirish va uni oldindan ko‘ra olish ko‘nikmasi), ixtiyoriylik o‘z-o‘zini nazorat qilish ham rivojlanadi. Bola o‘z xulq-atvorini boshqara boshlaydi. Uyda va jamoat joylarida o‘zini qanday tutish kerakligi haqida xulq-atvor normalarini aniq tushunadi, kattalar va tengdoshlari bilan shaxslararo munosabatda o‘z emotsiyalarini boshqara oladi. Xulq-atvor normalari o‘zining ichki talabiga aylanadi, unda uyatchanlik his- lari paydo boladi. Oliy hislar shakllanadi: estetik, ma’naviy, axloqiy (o‘rtoqlik, hamdardlik, adolatsizlikka chiday olmaslik). Lekin shunga qaramay kichik maktab yoshidagi bola uchun axloqiy jihatdan barqaror emaslik, munosabatlar va kechinmalarning doimiy emasligi xosdir.Kichik maktab yoshi davrida yetakchi bolgan o‘quv faoliyati- ni tashkil etish va mazmuniga bogliq ravishda yangi psixologiktuzilmalarning darajasida farqlar kuzatilishi mumkin. Yuqoridata’kidlaganimizdek, tafakkur nazariy va empirik bolishi, reflek- siya mazmunan va shakliy, rejalashtirish esa muhim belgilariga k o la va xususiy asoslarga k o la namoyon bolishi mumkin.0‘quv faoliyati kichik maktab yoshidagi o‘quvchi uchun nafaqat bilish jarayonlarining yuqori darajada rivojlanishi, balki shaxs xususiyatlarini rivojlantirish uchun ham imkoniyat yaratadi. Kichik maktab yoshi davrida bola shaxsining shakllanishi davom etadi. 0‘quvchining maktabdagi muvaffaqiyati uning keyingi psixik rivoji va shaxsining shakllanishida toliq ijobiy asos boladi. Buning natijasida bolaning o‘z-o‘zidan oilasi, o‘qiyotgan sinfl va boshqa jamoalardagi o‘z o‘rnini anglay boshlaganini ko‘rish mumkin.Yangi faoliyatga olish o‘quvchi bolaning o‘z asosiy faoliyatiga yangi munosabatni paydo qiladi. Unda burch hissi o‘sa boshlaydi. U o‘qish shart ekanligini va u uning burchi ekanligini, belgilab qo‘yilgan qoida va talablar bajarilishi shartligini anglaydi. 0 ‘zini haqiqiy o‘quvchidek his qilgan holda unda yaxshi o‘qishga ehtiyoj paydo boladi.Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning axloqiy onglari I va IV sinfdagi o‘qish mobaynida muhim o'zgarishlarga uchraydi va axloqiy sifatlar, bilim va tasavvurlar sezilarli darajada boyiydi va bola o‘zini o‘zi anglay boshlaydi. U o‘ziga xos bolgan yaxshi-yomon xususiyatlarni bilmasa ham, lekin u o‘zining «Men»ini his qiladi. 0 ‘zining vazifasi, maqsadi, uni bajarish lozimligi, uy- ga berilgan vazifalarni bajarish, takrorlash uning burchi ekanligi kabilarni anglab yetadi. Bu yoshdagi bolalarni maktab dasturiga kiritilmagan juda ko‘p atrof-muhit hodisalari haqidagi bilimlar qiziqtiradi. Bu qiziqishlar bolaning ko‘pincha e’tibor- ga olinmaydigan ijodiy o‘yinlarga nisbatan qiziqishlarida ham namoyon boladi. Bunday o‘yinlarda uning ijtimoiy qiziqishlari, emotsiyalari, jamoa uchun tashvishlanish kabi hislari aks etadi. Qiziquvchanlik kichik maktab yoshidagi bolalarning keng aqliy faolligini namoyon etilish shakli hisoblanadi. Vatanga kerakli inson bolish uchun o‘qishning muhimligi va ahamiyatini bilishi uchun ochiqlik, ishonuvchanlik, ustozining barcha topshiriqlarini bajarishga tayyorlik xususiyatlari keng ijtimoiy burch motivlari, mas’uliyatlilik samarali shartlar hisoblanadi. Maktab ta’limining dastlabki yillarida qiziqishlar, xususan, bilim egallashga nisbatan ʼqiziqishlar, intellektual qiziqishlar sezilarli darajada rivojlanadi. ʼPsixologlarning ta’kidlashicha, dastavval ayrim faktlarga, boshqanarsalardan ajratib olingan yolglz hodisalarga nisbatan qiziqislar hosil boladi. I ll—IV sinflarda esa sabablarni, qonuniyatlarni, hodisalar o‘rtasidagi aloqa va o‘zaro bogliqliklarni bilib olishuchun bolgan qiziqishlar rivojlanadi.Ill sinfdan boshlab o‘qishga qiziqish differensiallasha boshlaydi. 0 ‘quvchilardagi bunday qiziqishlar o‘zini anglash va o‘z xat- ti-harakatiga baho berishi kabi xususiyatlarni shakllantiradi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning qiziqishlarida samarali o‘qish uchun halaqit beruvchi qator salbiy xarakteristikalari ham majud. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning qiziqishlari: yetarlicha amaliy natija bera olmaydi; qat’iy emas, vaziyatlitez qondiriladi va ustozning qo'llab-quvvatlashisiz tez so‘nadi;o‘quv materiali va topshiriqlar o‘quvchining joniga tez tegadi va charchashni yuzaga keltiradi;kam anglanilgan, o‘quvchining ma’lum bir predmetdagi nima yoqishini va nima uchun yoqishini aytib bera olmasligida ko‘rinadi;umumlashtirishning pastligi, bir yoki bir nechta predmetlaning tashqi belgilarigagina qarab umumlashtirish;o‘quvchini o‘qishning o‘quv faoliyatining usullariga emas, balki natijalariga yo‘nalganligi.Kichik maktab davrining so‘ngiga qadar o‘quv ishlaridagi qiyinchiliklarni yengishga nisbatan qiziqish yuzaga kelmaydi (bu holat ko‘pincha o‘qituvchilarning o‘zlari tomonidan amalga oshiriladi, ya’ni aksariyat hollarda o‘quvchining qiyinchiliklarni yengishga harakati emas, balki natija baholanadi). Bularning barchasi kichik maktab yoshida qiziqishlarning yetarli darajada rivojlanmaganligi bo‘lib, ba’zan o‘qishga nisbatan yuzaki mu- nosabatni keltirib chiqarishi mumkin. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilardagi motivlarning umumiy dinamikasiga nazar tashlansa, quyidagilarni ko‘rish mumkin: kichik maktab davrining boshida maktabda bo‘lishning tashqi jihatlariga (partada o‘tirish, forma kiyish portfel ko‘tarish va h.k.), so‘ngra birinchi o‘quv mehnati natijalariga (birinchi bor harf va sonlarni yoza olish- lariga, o‘qituvchining bahosiga), keyinchalik, jarayonning o‘zi- ga, o‘qishning mazmuniga va shundan so‘nggina bilimlarni olish yo'llariga qiziqish kuchli bo‘ladi. 0 ‘qishning ijtimoiy ahamiyatini tushunish (2—3-sinflarda) o‘qish mazmunini va bilimlarni egalash yollariga qiziqish bilan mustahkamlanishi zarur. Bunday holda kichik maktab davrining oxirlariga borib, o‘qishga nisbatan motivatsiyaning pasayishi ko‘zga tashlanmaydi.Bilish motivlari quyidagicha o‘zgarib boradi: kichik matab yoshidagi o‘quvchilarning qiziqishlari alohida bir faktlarga qiziqishdan, qonuniyat va prinsiplarga qiziqishga aylanib boradi. Oxirgi yillarda o‘tkazilgan psixologik tadqiqotlar kichik mako‘rtalariga borib bilimlarni o‘zlashtirish yo‘llariga qiziqish yuzaga kelishi mumkinligini ko‘rsatib berdi. Kichik maktab davrida mustaqil ta’lim motivlari ham yuzaga kelib, lekin ular eng oddiy shaklda — bilimlarni olish qo‘shimcha manbalariga va qo‘shimcha kitoblarni vaqti-vaqti bilan o‘qishga qiziqish bilan yuzaga keladi. Ijtimoiy motivlar birinchi sinfga kelganida differensial bo‘lmagan umumiy tushunishdan o‘qish va o‘rganishning zarurli- gi sabablarini chuqur anglashga, «o‘zi uchun» o‘qish mazmunini anglab yetishga tomon o‘zgarib, ijtimoiy motivlarni amaliy xarakter kasb etishiga sababchi bo'ladi. Bu yoshdagi vaziyatli ijtimoiy motivlar o‘qituvchining qo‘llab-quwatlashini olishga nisbatan bo'lgan ehtiyoji hisoblanadi. Bolaning ustoziga bo‘lgan munosabati yomon baho olib xafa bo‘lgan taqdirda ham ijobiy va unga ishonch bildiri- shi saqlanib qolaveradi. Unda o‘rtoqlari va sinfdoshlari o‘rtasida mavqeli bir o‘rinni egallashga harakat yuzaga kelib, asta-sekinlik bilan o‘rtoqlari fikrlariga asoslanish paydo bo'ladi.
0‘quv faoliyati kichik maktab yoshidagi bolalarda o‘qishda ma’lum yutuqlarga erishish ehtiyojini qondirishga, shuningdek, tengdoshlari orasida o‘z o‘rniga ega bo‘lishiga imkoniyat ham yaratadi. Aynan ana shu o‘rin yoki mavqega erishish uchun ham bola yaxshi o‘qishga harakat qiladi. Bu yoshdagi bolalar doimiy ravishda o‘zlari erishgan muvaffaqiyatlarini boshqa tengdoshlari muvaf- faqiyatlari bilan solishtiradilar. Ular uchun doimo birinchi bo‘lish nihoyatda muhim. Kichik maktab davrida bolalardagi musobaqagakirishish motivi tabiiy psixologik ehtiyoj hisoblanib, bu motiv ularga kuchli emotsional zo‘riqishni beradi. Bu xususiyatlar aslida bog‘cha davridan boshlab yuzaga kela boshlaydi va kichik maktab davrida, shuningdek, o‘smirlik davrida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi.Kichik maktab yoshidagi bolalar kattalarning u haqidagi fikr va bergan baholariga qarab, o‘zlariga o‘zlari baho beradilar. Shuningdek, o‘quvchining o‘ziga-o‘zi beradigan bahosi, turli faoliyatlaridagi muvaffaqiyatlariga ham bogliq boladi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda o‘z-o‘ziga beradigan baholari turlicha —yuqori, adekvat — mos yoki past bolishi mumkin. Bu yoshdagibolalarda mavjud bo‘lgan ishonuvchanlik, ochiqlik, tashqi ta’sirlarga beriluvchanlik, itoatkorlik kabi xususiyatlari ularni shaxs sifatida shakllantirish uchun yaxshi imkoniyat yaratadi. Kichik maktab davrida boshqarishdan o‘z-o‘zini boshqarishga o‘tishi nihoyatda muhimdir. Yetakchi bo‘lgan o‘quv faoliyatidan tashqari boshqa faoliyatlar — o‘yin, muloqot va mehnat faoliyati ham o‘quvchi shaxsi rivojiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu faoliyatlar asosida muvaffaqiyatga erishish motivlari bilan bog‘liq bo‘lgan shaxs xususiyatlari tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab davrini bolaning turli faoliyatlarda muvaffaqiyatga erishishini belgilab beruvchi asosiy, shaxsiy xususiyatlarni yuzaga kelish va mustahkamlash davri deb hisoblash mumkin. Bu davrda muvaffaqiyatga erishish motivlari tarkib topa boshlaydi. Bu yoshdagi bolalar soatlab yolg‘iz holda sevimli mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanishlari mumkin va shu- lar asosida ularda mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari shakllanadi. Kichik maktab davridan boshlab o‘quvchilarni mustaqil mehnat faoliyatiga amaliy va psixologik jihatdan tayyorlashga e’tibor beriladi. Bu davr ichida bolalarda mehnatga nisbatan ongli, ijobiy munosabatda bolish asoslari tarkib topa boshlaydi. Ularda mehnatga havas uyg‘onadi, mehnatga va mehnat ahllariga hurmat bilan qarash, ijtimoiy foydali ishlarda qatnashishga intilish singari fazilatlar tarkib topadi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda mehnatsevarlik, asosan, o‘qish va mehnat faoliyatida rivojlanadi va mustahkamlanadi. Kichik yoshdagi o‘quvchilar zarur bo‘lgan harakat va amallarni darhol o‘zlashtirib va egallab ololmaydilar, ko‘proq ortiqcha va chalkash harakatlar qiladilar. Mehnat jara- yonidagi turlicha ish harakatlarini, chunonchi: tikish, to‘qish, ki- yish yoki taxtalarni randalash kabi ish harakatlarni qiynalmasdan va birmuncha silliq bajaradigan bolishi uchun har bir ishda har qanday harakatlar qilish kerakligini va bu harakatlarning qay yo‘sinda amalga oshirilishini aniq bilib olish va esda qoldirish kerak boladi. Harakatlarni qayta-qayta takrorlash, mashq qilib borish natijasida kichik yoshdagi o‘quvchilarda uchrab turadigan ortiqcha va chalkash harakatlar yo‘qolib boradi.qituvchilar mehnat darslarida o‘quvchi laming mehnatiga yetarli darajada e’tibor berishlari, mehnat darsiga alohida tayyorgarlik ko‘rishlari, o‘quvchilarning har bir harakatlarini ziyraklik va kuzatuvchanlik bilan nazorat qilishlari, ularga individual munosabatda bo‘lishlari maqsadga muvofiqdir.Boshlanglch sinf o‘quvchilarining mehnati:
— bolalarni yosh, individual va jismoniy rivojlanishiga mos bolishi;
— o‘quvchilar uchun qiziqarli bolishi;
— undan kundalik ish jarayonida o‘z-o‘ziga xizmat qilishga asoslanganligi;
— jamoa bolib mehnat qilish orqali bolalarda bir-biriga nisbatan hamkorlik, do‘stlik, o‘rtoqlik tuyg'ularini shakllantirishi;— o'quvchini o‘zini tuta bilishga, sabr-toqatli bolishga, qiyinchiliklarga bardosh berishga o‘rgatadigan va ularni shakllantirishi;
— o‘quvchi o‘z mehnati natijasidan bahramand boladigan mehnat xususiyatlariga ega bolishi lozim.Bola o‘z mehnat mahsuli sinf yoki maktab jamoasiga, jamoatchilikka manfaat keltirayotganligini bilib, undan xabardorbolib borsa undagi ijtimoiy foydali mehnatga bolgan ishtiyoq yrn ham ortadi va mehnatga nisbatan faol, ijodiy va ongli munosabat shakllana boradi. Mehnatsevarlik bolada o‘zi qilayotgan mehnati unga zavq bergan taqdirdagina yuzaga keladi va rivojlanadi.Bu davrda mustaqillikning poydevori yuzaga kelib, o‘quv va- zifalarini mustaqil bajarish layoqati yuzaga keladi. Mustaqillikka
moyillikning rivojlanishi ikki yo‘nalish asosida amalga oshiriladi1.
2.Oʻsmirlik davriga o‘tishdagi inqiroz. Kichik maktab yoshining oxiriga kelib an’anaviy ta’lim tizimi-. da chuqur motivatsion inqiroz kuzatiladi (ba’zan uni motivatsion. vakuum ham deb ataladi). Bunda yangi ijtimoiy pozitsiyani egallash. bilan bogliq motivatsiya yo‘qoladi (o‘qish hayotiy majburiyatlardan. biriga aylanadi), o‘qishning mazmunli motivlari mavjud bolmay-. di, shakllanmagan boladiKichik maktab yoshida bolada ko‘pgina o‘zgarishlar ro‘y bradi. Bu o‘quv faoliyati ko‘nikmalarining shakllanishi, o‘z-o‘zini boshqarish, dunyoni bilish munosabati shakllanishi uchun senzitiv davr hisoblanadi.Intellektual refleksiya (o‘z harakatlari va ularning asoslari mazmunini anglash qobiliyati) kichik maktab yoshida nazariy tafakkur shakllanishidan darak beruvchi asosiy yangi psixologik tu- zilmadir. Nazariy tafakkur nafaqat qoidalarni, balki ularni ochish va qayta qurish vaziyatida namoyon bo‘ladiBu yosh davrida o‘zini bilish va shaxsiy refleksiya o‘z im- koniyatlari chegarasini mustaqil bilish qobiliyati sifatida shakl-lanadi («Bu topshiriqni yecha olamanmi, yoki yo‘qmi?», «uniyechish uchun menga nima halaqit beradi?», harakatning ichki rejasi (ma’lum natijaga erishishni rejalashtirish va uni oldindan ko‘ra olish ko‘nikmasi), ixtiyoriylik o‘z-o‘zini nazorat qilish ham rivojlanadi. Bola o‘z xulq-atvorini boshqara boshlaydi. Uyda va jamoat joylarida o‘zini qanday tutish kerakligi haqida xulq-atvor normalarini aniq tushunadi, kattalar va tengdoshlari bilan shaxslararo munosabatda o‘z emotsiyalarini boshqara oladi. Xulq-atvor normalari o‘zining ichki talabiga aylanadi, unda uyatchanlik his- lari paydo boladi. Oliy hislar shakllanadi: estetik, ma’naviy, axloqiy (o‘rtoqlik, hamdardlik, adolatsizlikka chiday olmaslik). Lekin shunga qaramay kichik maktab yoshidagi bola uchun axloqiy jihatdan barqaror emaslik, munosabatlar va kechinmalarning doimiy emasligi xosdir.Kichik maktab yoshi davrida yetakchi bolgan o‘quv faoliyati- ni tashkil etish va mazmuniga bogliq ravishda yangi psixologik tuzilmalarning darajasida farqlar kuzatilishi mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tafakkur nazariy va empirik bolishi, refleksiya mazmunan va shakliy, rejalashtirish esa muhim belgilariga k o la va xususiy asoslarga k o la namoyon bolishi mumkin.0‘quv faoliyati kichik maktab yoshidagi o‘quvchi uchun nafaqat bilish jarayonlarining yuqori darajada rivojlanishi, balki shaxs xususiyatlarini rivojlantirish uchun ham imkoniyat yaratadi. Kichik maktab yoshi davrida bola shaxsining shakllanishi davom etadi. 0‘quvchining maktabdagi muvaffaqiyati uning keyingi psixik rivo- ji va shaxsining shakllanishida toliq ijobiy asos boladi. Buning natijasida bolaning o‘z-o‘zidan oilasi, o‘qiyotgan sinfl va boshqa jamoalardagi o‘z o‘rnini anglay boshlaganini ko‘rish mumkin.Yangi faoliyatga olish o‘quvchi bolaning o‘z asosiy faoliyatiga yangi munosabatni paydo qiladi. Unda burch hissi o‘sa boshlaydi. U o‘qish shart ekanligini va u uning burchi ekanligini, belgilab qo‘yilgan qoida va talablar bajarilishi shartligini anglaydi. 0 ‘zini haqiqiy o‘quvchidek his qilgan holda unda yaxshi o‘qishga ehtiyoj paydo boladi.Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning axloqiy onglari I va IV sinfdagi o‘qish mobaynida muhim o'zgarishlarga uchraydi va axloqiy sifatlar, bilim va tasavvurlar sezilarli darajada boyiydi va bola o‘zini o‘zi anglay boshlaydi. U o‘ziga xos bolgan yax- shi-yomon xususiyatlarni bilmasa ham, lekin u o‘zining «Men»ini his qiladi. 0 ‘zining vazifasi, maqsadi, uni bajarish lozimligi, uy- ga berilgan vazifalarni bajarish, takrorlash uning burchi ekanligi kabilarni anglab yetadi. Bu yoshdagi bolalarni maktab das- turiga kiritilmagan juda ko‘p atrof-muhit hodisalari haqidagi bilimlar qiziqtiradi. Bu qiziqishlar bolaning ko‘pincha e’tibor-
ga olinmaydigan ijodiy o‘yinlarga nisbatan qiziqishlarida ham namoyon boladi. Bunday o‘yinlarda uning ijtimoiy qiziqishlari, emotsiyalari, jamoa uchun tashvishlanish kabi hislari aks etadi. Qiziquvchanlik kichik maktab yoshidagi bolalarning keng aqliy faolligini namoyon etilish shakli hisoblanadi. Vatanga kerakli inson bolish uchun o‘qishning muhimligi va ahamiyatini bilishi uchun ochiqlik, ishonuvchanlik, ustozining barcha topshiriqlarini bajarishga tayyorlik xususiyatlari keng ijtimoiy burch motivlari, mas’uliyatlilik samarali shartlar hisoblanadi. Maktab ta’limining dastlabki yillarida qiziqishlar, xususan, bilim egallashga nisbatan qiziqishlar, intellektual qiziqishlar sezilarli darajada rivojlanadi. Psixologlarning ta’kidlashicha, dastavval ayrim faktlarga, boshqa narsalardan ajratib olingan yolglz hodisalarga nisbatan qiziqishlar hosil boladi. I ll—IV sinflarda esa sabablarni, qonuniyatlarni, hodisalar o‘rtasidagi aloqa va o‘zaro bogliqliklarni bilib olish uchun bolgan qiziqishlar rivojlanadi.Ill sinfdan boshlab o‘qishga qiziqish differensiallasha boshlaydi. 0 ‘quvchilardagi bunday qiziqishlar o‘zini anglash va o‘z xat- ti-harakatiga baho berishi kabi xususiyatlarni shakllantiradi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning qiziqishlarida samarali o‘qish uchun halaqit beruvchi qator salbiy xarakteristikalari ham mavjud. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning qiziqishlari: yetarlicha amaliy natija bera olmaydi; qat’iy emas, vaziyatli;
3.
Oʻsmirlik davrida yetakchi faoliyat shaxsiy intim muloqotdir. 0‘smirlik davrida yetakchi faoliyat — bu o‘qish, muloqot hamda mehnat faoliyatidir. 0 ‘smirlik davri muloqotining asosiy va-zifasi — bu do‘stlik, o‘rtoqlikdagi elementar normalarini aniqlash va egallashdir. 0 ‘smirlar muloqotining asosiy xususiyati shun-dan iboratki, u to la o‘rtoqlik kodeksiga bo‘ysunadi. 0 ‘smirlarni o‘z tengdoshlari bilan muloqotda bolishi g‘oyat katta ahamiyatga egadir. 0 ‘smirlar do‘stlik, o‘rtoqlik va o‘zaro yordamlashuv- ni hamma narsadan yuqori qo‘yadilar: ana shunday o‘zaro munosabatlar, o‘spirinlik yillarida ham davom eta beradi. Bunda o‘smirlar va ilk yoshdagi o‘spirin o‘quvchilarniig xulq-atvorlari- ga do‘stlari ota-onalar va pedagoglarga nisbatan bir necha marta kuchliroq ta’sir etadilar. Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, o‘smir bolaning yetilmaganligi va tajribasizligi uni tevarak-atrofdagi kimsalardan madad axtarishga majbur qiladi. 0 ‘smir bolaga uning istaklarini tushunadigan va ularni amalga oshirishga yordam beradigan do‘st kerak. 0 ‘smirning do‘stlari bilan muloqoti ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Tengdosh bolalar bilan prinsipial tenglik holatidagi munosabatlar muhitiga nisbatan o‘smirda alohida qiziqish boladi. Bu hoi o‘smirda yuzaga keladigan shaxsiy kattalik hissining etik mazmuniga mos keladi. Kattalar bilan muloqotda bolish tengdoshlari bilan bolgan muloqotning o‘rnini bosa olmaydi.
smir uchun eng yoqimsiz vaziyat — jamoa va o‘rtoqlarining

noroziligi, muloqot qilishni istamaslik, eng og‘ir jazo esa — ochiq

yoki nooshkor aloqa uzish, gaplashmaslikdir.

0

‘smirlar do‘stlik kodeksining muhim me’yorlari — sha’nini

hurmat qilish, tenglik, sodiqlik, do‘stga yordam, to‘g‘riso‘zlik.
Do‘stlik me’yorlarini egallash bolaning o‘smirlikdagi muhim

yutug‘idir.

Agarda u bunday do‘stni qarindoshlari va pedagoglari orasidan

topa olmasa, unday paytda u o‘z qiziqishlari va intilishlarini

qo‘llab-quvvatlaydigan hamda undagi kamchiliklarni nimalar bi-

landir toldira oladigan odamni begona katta kishilar yoki o‘z tengqurlari orasidan albatta topadi.0‘z tengdoshlari bilan tenglik asosida qilingan munosabat asosida o‘smir alohida bir ijtimoiy munosabatlar maktabini o‘taydi. 0‘zaro qiziqishlar, atrof dunyoni, bir-birlarini o‘zligini anglashlari va tushunishlari ular uchun juda qimmatlidir. 0 ‘smirlar uchun uy vazifalari, uy ishlari bo‘yicha majburiyatlarni bajarishga qaragan- da tengdoshlari bilan muloqot qilish muhimroqdir. 0 ‘z sirlarini bola endi ota-onasiga emas, balki tengdoshiga ko‘proq ishonadi. 0‘z tengdoshlari bilan muloqot va munosabat jarayonida o‘z shaxsini erkinlik bilan to‘la namoyon eta oladi. Shaxsiy erkinlikni u katta bo‘lish huquqi deb anglaydi. 0 ‘smirning o‘z tengdoshlari bilan muloqotda bolishi g‘oyat katta ahamiyatga ega ekanligini yaxshi bilgan tajribali o‘qituvchilar sinfda ham o‘quvchilarning ayrim

kichik-kichik guruhlari orasida ijobiy ijtimoiy fikrni shakllanti- rishga katta e’tibor beradilar, o‘smirlarga ularning yaqin do‘stlari orqali ta’sir ko‘rsatishga harakat qiladilar. Ayrim o‘quvchilarning (ayniqsa o‘qishda o‘rqada qoladigan va «tarbiyasi qiyin» bolgan o‘quvchilarning) sinf jamoasidagi shaxslararo munosabatlar tizi- midan «tushib qolishlariga» yo‘l qo‘ymaydilar.0‘rtoqlarining ta’siri ostida o'smir o‘zining ehtiyojlari va istaklarini qondirishi mumkin. Agarda bundan qanoatlanish unga katta mamnunlik baglshlasa, bunday hollarda uning ba’zi bir harakat yoki qiliqlarga nisbatan bolgan .