Yorqinoy mirzayeva tut ipak qurti

Bivoltin zot ipak qurti urug‘ini ochirishda havo haroratining ta’siri
(B. A. Astaurov ishidan) 19-jalval 
Urug‘ ochirish vaqtida 
havo harorati 
Olingan tuxumlar (% hisobida) 
Qishlovchi tuxumlar 
O‘z-o‘zidan 
ochiluvchi (jonlanuvchi) 
tuxumlar 
25 
20 
19 
18 
17 
15 
13 
 
100 
74 
58 
14 
5 
0 
0 
0 
26 
42 
86 
95 
100 
100 
Ayrim urg‘ochi kapalaklarning monovoltinizm yoki bivoltinizmga irsiyat bilan 
bog‘liq bo‘lgan har xil moyilligi tufayli aralash tuxumlar paydo bo‘lib qoladi. 
 
 
 
 
Bivoltin zot qurtlar urug‘ini ochirish vaqtida bivoltinizm paydo bo‘lishiga namligining 
ta’siri 20-jadval 
Urug‘ ochirish
vaqtida havo 
Inkubatoriy havosining nisbiy namligi quyidagicha bo‘lganda o‘z-
o‘zidan ochiluvchi tuxumlar foizi

---

harorati 
 
20% 
65% 
95% 
17 
21 
24 
98 
94 
58 
89 
37 
4 
51 
10 
1 
Sovuq usulda inkubatsiya qilishda ham, iliq usulda ham havo namligining 
kamayishi, o‘z-o‘zidan ochiluvchi tuxumlar foizining ortishiga yordam berishi 
yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdi. 
Aralash tuxumlarning paydo bo‘lishiga faqat urug‘ ochirish sharoitining 
buzilishi emas, balki keyingi rivojlanish bosqichlarida qurtlarni asrash sharoitining 
buzilishi ham ta’sir etadi. Masalan, agar urug‘ hech qanday rejimi buzilmay sovuq 
usulda ochirilgan bo‘lsa, ammo shu urug‘dan chiqqan qurtlar birinchi yoshida yuqori 
haroratda (25° C dan yuqorida) boqilsa, oxirgi yoshida va g‘umbaklik stadiyasida 
harorat pasayib ketgan bo‘lsa, bunday urug‘dan chiqqan urg‘ochi nasl ma’lum foizi 
qishlovchi tuxum qo‘yishi mumkin; aksincha qurtning dastlabki yoshlarida harorat 
past bo‘lib, katta yoshlarida harorat (25° C dan yuqori) ko‘tarilsa, garchi ona urug‘ 
inkubatsiyasi iliq rejimda o‘tgan bo‘lsa ham o‘z-o‘zidan ochiluvchi tuxumlar paydo 
bo‘ladi. 
Polivoltin zotiga kiruvchi tut ipak qurtlari yiliga 3 martadan 7 martagacha nasl 
beradi, ammo har qaysi keyingi naslda voltinlikning paydo bo‘lishi uchun faqat 
oldingi (ona), nasl inkubatsiya qilingan harorat sharoiti emas, balki, asosan, qurt 
boqish va, ayniqsa g‘umbaklarni asrash sharoiti asosiy hisoblanadi. Polivoltin 
zotlarning o‘z-o‘zidan ochiluvchi urug‘lari ona nasl qurt urug‘lari past haroratda 
ochirilganda va keyingi rivojlanish bosqichlari har qanday sharoitda yoki hamma 
rivojlanish bosqichlari yuqori haroratda o‘tganda paydo bo‘ladi. Ona nasl qurt 
urug‘ining inkubatsiyasi yuqori haroratda va g‘umbaklik bosqichi past haroratda 
o‘tgandagina qishlovchi tuxum olinadi. Tashki muhit sharoitining o‘zgarishlariga 
uchala guruhga kiruvchi zotlarning har xil javob berishlari irsiyat bilan bog‘lik 
bo‘ladi. 
Biz ko‘rib chiqqan uch guruh: monovoltin, bivoltin va polivoltin zotlariga 

---

kiruvchi ipak qurtlari bir-biridan faqat tashqi muhit sharoitiga ko‘rsatadigan ta’siri 
bilan farqqilibgina qolmaydi, balki ularning har qaysisi o‘z morfologik va fiziologik 
xususiyatlariga ham ega bo‘ladi. 
Monovoltin zotining urug‘i, qurtlari, g‘umbaklari va kapalaklari anchagina 
yirik bo‘ladi. Monovoltin zot qurt yirik, og‘ir, ipagi ko‘p pilla o‘raydi. 
Monovoltin zot qurtlarning lichinkalik davri bivoltin zotlarinikiga qaraganda 
anchagina uzoq bo‘ladi. Monovoltin zotlarining katta kamchiliklaridan biri ularning 
infeksiyaga tez beriluvchanligi va qurt boqishdagi noqulay ekologik sharoitga 
moslashmaganligidir. Monovoltin zotiga kiruvchi ipak kurtlari yozning issiq va quruq 
sharoitiga deyarli bardosh beraolmaydi, shuning uchun ular faqat bahorda boqiladi. 
Ipakchilikda sanoat duragaylari chiqarish usuli joriy etilganligi munosabati 
bilan birinchi bosqichlarda bahorgi qurt boqish uchun har xil geografik guruhga 
kiruvchi ikkita qimmatbaho monovoltin zotni chatishtirish yo‘li bilan duragaylar 
tayyorlanadigan bo‘ldi, masalan, Bag‘dod zoti bilan Oro va aksincha, Askoli zoti 
bilan Oro va aksincha, boshqa zotlar chatishtiriladi. Hozirgi vaqtda oq pilla 
o‘raydigan monovoltin zotlarning deyarli xammasining «qoni» bivoltin zotlarining 
qoni bilan bir xil, chunki ular monovoltin zotlar bilan bivoltin zotlarning 
chatishtirilishidan kelib chiqqan. Bularga Orzu, Yulduz, Ipakchi-1, Ipakchi-2 va 
ularning duragaylari: O‘zbekiston-5, O‘zbekiston-6, Turon-I, Ipakchi-1 x Ipakchi-2, 
Ipakchi-2 x Ipakchi-1. har birida SANIISH III bivoltin zotining «qoni» bor. Bu 
zotlarni chiqarishda monovoltinlashtirishga qaratib zotlar tanlab olingan bo‘lishiga 
qaramay, urug‘ zavodlarida urug‘larning iliq inkubatsiyasi sharoitiga qattiq amal 
qilish talab etiladi, aks holda,o‘z-o‘zidan ochiluvchi urug‘lar foizi ko‘payib ketadi. 
Monovoltin zot qurtlar polivoltin zot qurtlarga qarama-qarshi erta yetiladi. 
Polivoltin zotning tuxumdan tuxumgacha bo‘lgan rivojlanish davri 35-40 kun bo‘ladi. 
Monovoltin zotlarda esa bu davr 70 kunga yaqin davom etadi. 
Polivoltin zotlarning pillasi juda mayda (1 grammga yaqin va undan ham 
kichikroq), ipagi kam (9-12%) bo‘ladi. Ammo monovoltin zotlarga qarama-qarshi 
yuqori harorat va kasalga juda ham chidamli bo‘ladi. Bu zot issiq mamlakatlarda 

---

(Hindiston, Janubiy Xitoy va Hindi Xitoyda) oz miqdorda boqiladi. Yava, Sumatra 
orollarida yovvoyi xolda uchraydi. Bizning mamlakatimizda bu zot yetishtirilmaydi, 
ammo yashovchanligi jihatidan seleksiya uchun yaroqli hisoblanadi. 
Bivoltin zotlari guruhi barcha biologik va xo‘jalik belgilari jihatidan 
monovoltin zotlar bilan polivoltin zotlar o‘rtasidagi oraliq bir xolatda turadi. Eski 
bivoltin zotning qurtlari monovoltin zotlarinikiga qaraganda maydaroq bo‘ladi, 
Urug‘dan-urug‘gacha bo‘lgan rivojlanish davri 50-55 kundir. Pillasi maydaroq (1,2-
1,5 gramm), ipak chiqish foizi kam (14-15%) dir. Noqulay ekologik sharoitga, 
ayniqsa, yozgi issiqqa yaxshi moslanishi, shuningdek, tez yetilishi va yuqumli 
kasalliklarga juda chidamliligi bivoltin zot ipak qurtlarining qimmatli 
xususiyatlaridir. Bivoltin zotlarning bu belgilari yashash uchun kurash va tabiiy 
tanlanish natijasida paydo bo‘lgan. Yaxshi yashovchanligi tufayli bivoltin zotlardan 
sanoatda yozgi - monovoltin duragaylar olish uchun foydalaniladi. 
Tut ipak qurtida voltinizm hodisasini tekshirgan olimlar rivojlanish davrining 
qisqa, yashovchanlikning yuqori hamda pillalarning mayda va ipagi kam bo‘lishi 
bivoltinizm bilan yaqindan biologik bog‘liqlik natijasi, qarama-qarshi bo‘lgan 
xossalar, ya’ni pillalarning yirik, og‘ir bo‘lishi, rivojlanish siklining uzunligi va hayot 
faoliyatining pastligi esa monovoltinizm bilan bog‘lik, ekanligini aniqlaganlar. Agar 
bir necha yil davomida bivoltin zotning tuxumlari o‘z-o‘zidan jonlanadigan va 
qishlovchilarga ajralishiga yordam beruvchi «oraliq» inkubatsiya o‘tkazilsa, faqat 
o‘z-o‘zidan jonlanadigan urug‘lar tanlab olinsa, pillasining vazni yengil,
rivojlanishning qurtlik davri qisqa va juda ham hayotchan zot yetishtirish mumkin. 
Ikkinchi tomondan, qishlovchi tuxumlarni tanlab olish pillasining vazni anchagina 
og‘ir, qurtlik davri 3-4 kun uzaygan va hayot faoliyati past qurtlarning ajralib 
chiqishiga olib keladi. Bunday zot o‘zining bivoltinizmini yo‘qotib, asta-sekin 
monovoltinlashib boradi. 
Biroq bivoltinizmning pilla vaznining engil bo‘lishi, tez etilishi va juda 
hayotchan bo‘lish xossalari bilan biologik jihatdan bog‘liqligi mutlaqo buzilmas bir 
narsa emas. Zotlarni to‘g‘ri tanlab olish yo‘li bilan bivoltin zot ichidagi o‘zaro 

---

biologik bog‘liqlikni (korrelyasiyani buzib yuborish va bivoltinizm u bilan bog‘liq 
bo‘lgan juda hayotchanlik va tez etilish xossalarini saqlab qolgan yangi zot chiqarish 
mumkin, shu bilan bir vaktda bu zotning pillasi yirik va ipagi ko‘p bo‘ladi. Tut ipak 
qurtining «Tash QXI № 112» bivoltin zoti seleksiyasi ana shunday zararli 
bog‘liqlikning uzilishiga misol bo‘lishi mumkin. Bu zotni chiqarishda seleksiya yo‘li 
bilan olingan qurt urug‘lar «oraliq» inkubatsiya kilingan. Urg‘ochi nasldan faqat o‘z-
o‘zidan jonlanuvchi urug‘lar tanlab olingan. 
Bular boqib bo‘lingandan keyip seleksiya uchun eng hayotchan va tez 
etiladigan oilalardan juda yirik pillalar koldirilgan. Ana shunday tanlash natijasida 
14 nasldan so‘ng hosildorligi jihatidan hozirgi ko‘pgina monovoltin zotlardan farq 
qilmaydigan bivoltin zot yetishtirildi. Masalan, 1962 yildagi ma’lumotlarga ko‘ra, 
shu zot pillasining o‘rtacha vazni 2-10 g, xom pilla tarkibidagi ipak 20-87%, 
qurtlarning hayotchanligi 90% ekanligi ma’lum. Shu bilan birga bu zotda «Tash SXI 
№ 112» bivoltin zotning bivoltin zotlariga xos bo‘lgan asosiy qimmatli belgilari: ona 
urug‘ sovuq inkubatsiya qilinganda diapauza fazasini o‘tmaydigan urug‘ berish, tez 
etilishi va tashqi muhitdagi noqulay sharoitga juda moslasha olish xossalari saqlanib 
qolgan. 
Xo‘jalik jihatdan qimmatli bo‘lgan belgilarning o‘zaro biologik bog‘liqligini 
o‘rganish bilan birga eski bivoltin zotlarining ipakni kam berishi bivoltinizm bilan 
bog‘liq bo‘lmagan hodisa ekanligi ham aniqlangan. Buning sababi bivoltin zotlar 
monovoltin zotlarga qaraganda sun’iy yo‘l bilan kam tanlanganligidir. 
Hozirgi vaqtda chiqariladigan zotlarning hayotchan bo‘lishiga katta e’tibor 
berilmoqda, chunki pilla hosili ko‘p jihatdan normal pilla o‘ragan qurtlar protsentiga 
bog‘liq bo‘ladi.
Shuning uchun SANIISHda chiqarilgan oq pilla o‘raydigan deyarli hamma 
yangi zotlar kelib chiqishi jihatidan yarim bivoltin hisoblanadi. Tut ipak qurtining 
Yaponiyadagi hozirgi sanoat zotining deyarli hammasi kelib chiqish jihatidan 
bivoltindir.Koreya Xalq respublikasi va ipakchilik bilan shug‘ullanuvchi boshqa 
mamlakatlar ham bivoltin zotlariga katta ahamiyat beradi. 

---

Xitoydan va Yaponiyadan olingan hamda bizda iqlimlashtirilgan oq pilla 
o‘rovchi № 1 (ilgarigi Yaponiya 115) va oq pilla o‘rovchi № 2 (ilgarigi Xitoy 108) 
zotlari o‘z xususiyatlari bilan bivoltindir.