Yorqinoy mirzayeva tut ipak qurti

6.3. TUT IPAK QURTINING PARTENOGENEZI VA
ANDROGENEZI 
Hayvon turlarining ko‘pchiligida jinslarning nisbati bir-biriga yaqin (1 ,1) 

---

bo‘ladi, ya’ni, ayni turga kiruvchi hayvonlar, naslining umumiy miqdori ,odatda, 
yarmi urg‘ochi va yarmi erkak bo‘ladi. Shu bilan birga ,qishloq ho‘jaligida, 
ko‘pincha,faqat biror xil jinsni ko‘paytirish foydaliroq bo‘ladi. Masalan, sutchilik 
xo‘jaligida faqat urg‘ochi buzoqlar , parrandachilikda - urg‘ochi parrandalar 
tug‘ilishi, asalarichilikda esa trutenlarning (erkak asalarilarning) kamroq chiqishi 
maqsadga muvofiqdir. 
Tut ipak qurtining erkaklari urg‘ochilariga qaraganda anchagina seripak va
hayotchan bo‘ladi. 
XX asr boshlarida jinsni sun’iy yo‘l bilan boshqarish muammosi biologiyaning
muhim muammolaridan biri bo‘lib qoladi bu muammo qishloq xo‘jaligi ishlab 
chiqarishi uchun katta nazariy va amaliy ahamiyatga ham egadir. Bu muammo hal 
etilganda pillachilik xo‘jaligida faqat erkak ipak qurtlarini boqish imkoniyatiga ega 
va buning natijasida ortiqcha mehnat va oziq sarflanmagan holda mamlakatimizga 
20-25 % qo‘shimcha ipak mahsuloti bergan bo‘lar edi. 
Ba’zi hashoratlarning (masalan,shiralar - bitlar,asalarilar va boshqalarning) 
urug‘lanmagan tuxumlaridan ma’lum sharoitda batamom normal individlar 
rivojlanishi qadim zamonlardanoq ma’lum edi. Urug‘lanmagan tuxumlarning bunday 
rivojlanishi sof, ya’ni partenogenetik rivojlanish, deb aniqlangan. 
Tut ipak qurtlarining urug‘lanmagan tuxumlarining partenogenetik rivojlanishi 
tabiatda eng kam uchraydigan hodisadir.Ammo kuzatishlarning ko‘rsatishicha, 
urug‘lanmagan tuxumlar yadro bo‘linishining dastlabki bosqichlarida rivojlanmay 
qoladi va faqat ayrim hollardagina tuxumdan qurt chiqishi bilan tamomlanadi. 
Urug‘lanmagan 
tuxumlarni 
rivojlanishiga 
qo‘zg‘ovchi 
sabablari 
o‘rganib,olimlar urug‘lanmagan tuxumlarga qaynoq suv bilan ta’sir etish, ularni 
cho‘tka bilan ishqalash,har xil kislotalar bilan ishlash va boshqa yo‘llar bilan tut ipak 
qurtlarida ham sun’iy partenogenez hosil qilganlar. Bunda tuxumlarning bir qismidan 
chiqqan qurtlar to pilla o‘raguncha muvaffaqiyatli ravishda boqilgan. Partenogenetik 
rivojlanish yo‘li bilan olingan qurtlarning hammasi urg‘ochi qurtlar bo‘lgan. 
Avvallari bu hodisa faqat nazariy ahamiyatga ega hisoblangan, chunki u 

---

tuxumning urug‘lanish jarayonida spermatozoidning rolini ma’lum darajada ochib 
berishi mumkin. 
Tixomirov kashfiyotidan deyarli 50 yil o‘tgandan keyin Yaponiya olimi X.Sato 
tut ipakqurtining kapalaklik bosqichigacha normal rivojlangan va hammasi erkak 
jinsidan bo‘lgan urug‘lanmagan tuxumlarni sun’iy yo‘l bilan faollashtirish orqasida